Teknolojideki hızlı ilerleme yanında dünya nüfusunun artması ve kentleşme sağlık hizmetlerinin sunumunda belirgin değişikliğe neden olmuştur. Özellikle acil sağlık sorunlarının çözümü için hastane öncesi ve hastanelere bağlı acil servislerde sunulan hizmetin kalitesinin artırılması, ölüm ve sakatlıkların önlenmesi ve sonuçta toplum sağlığının yükseltilmesi hedef alınmıştır. Tüm bu kararlar doğrultusunda, diğer uzmanlık dallarının aksine bir anatomik sisteme yönelik olmadan, halkın ihtiyacını gidermek için Acil Tıp Uzmanlığı doğmuştur.
Acil Tıp, ölümlerin ve kalıcı sakatlıkların önlemesinde gerekli olan acil müdahale ve hızlı karar vermeyi gerektiren bir bilim dalıdır. Acil Tıp hem hastanelerde hem de hastane öncesinde verilen hizmetleri içermektedir. Acil Tıp; acil servislerde ilk değerlendirme, stabilizasyon, tanı ve acil tedavi süreçlerinin ardışık ve hızlı bir şekilde yapıldığı, başvuran tüm hastaların kabul edilip değerlendirildiği bir tıp alanıdır. Acil Tıp öncelikle hastane acil servislerindeki acil sağlık hizmetlerini kapsar ama aynı zamanda hastane öncesi sağlık hizmetleri (ilk yardım, ambulans vb) ve afet tıbbı ile de yakından ilgilenir.
Acil Tıp Hekimleri, tıbbi acil durumdaki herhangi bir hastanın hızlı bir şekilde değerlendirilmesini ve uygun tedavisini sağlar. Ek olarak, acil bir rahatsızlığı olduğunu düşünen ve tıbbı bakımı gereken ancak diğer sağlık birimlerine çeşitli nedenlerle ulaşamayan hastaların bakımını da sağlar.
Acil tıp hizmeti, tüm bu yoğun ve kendine özgü tıbbi yapısı ile bu konuda eğitilmiş hekimler tarafından uygulanmalıdır. Acil tıp uzmanlığının kurulma ve gelişmesinin en önemli nedeni de bu olmuştur. Acil tıp uzmanları hastane acil servislerinde hasta bakımında birincil görevli kişiler olmalarının yanı sıra
hastane dışı alanlarda da koordinatör rolü üstlenmektedir.
Bir hizmetin kalitesini artırmak ve uluslararası alanda ortak tutum içinde olabilmek için acil tıbbın öncülüğünü yapan ülkelerde acil tıp uygulamaları için çeşitli tanımlar ve kılavuzlar hazırlanmaktadır.
American College of Emergency Physician’a (ACEP) göre acil tıp hizmeti:
1)Toplumun her bireyi için ulaşılabilir olmalıdır
2)Hastane öncesi, acil servis ve diğer yataklı bölümlerdeki hizmetler arasında tam ve kesintisiz bir işbirliği olmalıdır
3)Hasta değerlendirmesi ve tedavisi en uygun ve en kısa sürede yapılmalıdır
4)Hastaların tanı ve tedavileri için gerekli tüm donanımlar acil servis içinde bulunmalıdır
5)Acil bakım hizmetlerinin asıl unsurlarından olan hekim, hemşire ve yardımcı tıbbi personel iyi eğitimli olmalı, birbirleri ve diğer bölüm personelleri ile aralarında uyumlu bir iş bölümü olmalıdır
Ayrıca
6)Zaman çok önemli bir unsur olup, zamanı uygun kullanmak acil bir durumu önleyebilir veya hayat kurtarabilir,
7)Acil servisler günün 24 saati kesintisiz hizmet verirler
8)Her tıbbi acil, önleme, hazırlık, tanı koyma ve uygulama olmak üzere 4 ana unsuru içerir,
9)Bir yaralanma veya diğer acil tıbbi problemden sonraki ilk dakikalar en önemli zaman dilimidir, buradaki hassas nokta, ne yapacağını bilmek sakin kalmak ve gerekli olanı yapmaktır,
10)Özellikle hastane öncesi dönemde ciddi acil hastalık ve yaralı hastaların yönetimde acil tıbbi yardım hattını (112) aramak en önemli işlerden biridir(9).
Dünyada Acil Tıbbın Doğuşu ve Gelişimi
Acil tıp uzmanlığı, dünyada birçok olayın toplumları etkilemesi sonucu toplumun ve hastaların ihtiyacına yönelik olarak doğmuştur. İlk dönemler acil tıbbi bakım için yapılanlar ile yapılması gerekenler arasında büyük boşluklar bulunmaktaydı. Bugün bildiğimiz anlamdaki acil servisler ve acil tıbbi hizmetlerin başlangıcı 1960 yıllarında başlamıştır. İlk olarak ABD’ de ayrı bir uzmanlık dalı olarak ortaya çıktığı için dünyadaki gelişimi ABD’ deki gelişimine paralel olmuştur.
1950 ve 1960’ larda Kore ve Vietnam savaşları özellikle Amerika Birleşik Devletleri’ nde hastane öncesi bakım ve travmalı hastaya yaklaşımda deneyimlerinin artmasına yol açmıştır. Fakat aynı dönemde hastane öncesi ve acil servis hizmetleri dünyanın birçok yerinde yetersiz durumdaydı.
1966’ da Amerikan Ulusal Bilimler Akademisi tarafından Vietnam savaşında yaralanan bir askerin New York’ ta vurulan bir sivilden daha fazla yaşama şansı olduğunun kanıtlandığı bir rapor yayımlanmıştır(63). Bu rapor sonucunda acil tıp hizmetlerinin yeniden gözden geçirilmesi ihtiyacı duyulmuş ve tüm ülkede bölgesel acil tıp hizmetlerinin gelişmesinin zorunlu kılındığı bir yasa oluşturulmuştur. Bu yasa doğrultusunda oldukça kötü durumda olan acil servislerin yeniden gözden geçirilmesi zorunlu hale gelmiş ve tüm çalışmaların sonucunda 1970 yılında ilk Acil Tıp Anabilim Dalı Cincinnati Üniversitesinde açılmıştır. (64)
1970’ li yıllarda bu uzmanlığa inanan binlerce insan bazı profesyonel kuruluşların yardımı ve devletin denetimi ile yerel acil tıp hizmetlerini organize etmişlerdir. (64)1980’li yılların ortalarına kadar acil tıp en hızlı büyüyen uzmanlık dalı ve acil servisler de özellikle şehir merkezlerinde en fazla hasta yığılmalarının
olduğu birimler olmuştur. Bu dönemden sonra yaralı ve hastalara bakımın düzeyini korumak için eğitim sistemlerinin yaygınlaştırılmasına yönelik çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
Dünyada ilk kez Amerika da başlayan Acil Tıp Sistemi zaman içerisinde dünya genelinde kendi içinde sistemler oluşturmuştur. Gelişmiş ülkelerde 2 acil tıp sistemi uygulanmaktadır. Bu modeller; Anglo-Amerikan modeli ve Franko-German Acil tıp modelidir.(7,10). Ülkemizde de uygulanmaya çalışılan Anglo-Amerikan modelinde hekim olmayan personel tarafından acil tıp hizmetleri başlatılırken, Franko-German modelinde olay sahasında ilk bakım acil doktorları tarafından yapılmaktadır. Bu modelde amaç hastaneyi ve tüm olanakları hastanın ayağına getirmeye çalışmaktır.(7,10). Anglo-Amerikan modelinde olay
yerinde ilk bakım acil bakım teknisyenleri veya hekim olmayan personel tarafından uygulanır. Gereken hastalar acil servislere taşınır. Acil servislerde acil hekimlerince bu hastalara ileri bakım verilir. Bu modelde acil servislerde özel eğitimli acil tıp uzmanları çalışır veya diğer hekimler acil tıp uzmanlarının üst denetçiliğinde çalışırlar.
Anglo-Amerikan modelini uygulayan ülkeler; Avustralya, Kanada, Kosta Rica, Hong Kong, İzlanda, İrlanda, İsrail, Malezya, Hollanda, Yeni Zelanda, Nikaragua, Filipinler, Polonya, Singapur, Güney Kore, Tayvan, Türkiye, İngiltere ve ABD’ dir (65,66).
Franko-German modelinde ise Anglo-Amerikan modelinin aksine hastane öncesi bakım hizmetini acil doktorları üstlenirler ki bu ekip çoğu zaman anestezistlerden oluşur. Hastalar doğrudan sahadan yataklı servislere yatırılırlar. Acil tıp ayrı bir dal değildir ve acil servis hizmeti anestezistlerin
kontrolü altındadır( 7,10). Bu modeli uygulayan ülkeler ise Finlandiya, Fransa, Almanya, Lituanya, Norveç, Portekiz, Rusya, Slovenya, İsveç ve İsviçre’dir.
Türkiye’ de Acil Tıbbın Gelişimi
Türkiye’de acil tıbbın gelişimi gerçek anlamda 1990 yılında İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi’nin (DEÜ) daveti ile Türkiye’ye gelen ABD’li bir acil tıp uzmanı olan Dr. John Fowler’ın çalışmaya başlaması ile olmuştur. Dr. John Fowler’ın etkin çabaları sonucu, Dr. Yıldırım Aktuna’nın Sağlık Bakanı olduğuSüleyman Demirel Başbakanlığındaki Bakanlar Kurulu’nun 12 Nisan 1993 tarihli kararı, 30 Nisan 1993 tarih ve 21567 sayılı Resmi Gazete’de 93/4270 karar sayısı (69) ile yayınlanmış ve İlk ve Acil Yardım adıyla bir ana dal kurulmuştur. Kuruluşunda 3 yıllık bir ana dal olarak tanımlanan İlk ve Acil Yardım, 24 ay ana dal 18 ay rotasyon şeklinde planlanmıştır. Aynı yıl Türkiye’de iki tane İlk ve Acil Yardım Anabilim Dalı kurulmuştur (Dokuz Eylül Üniversitesi ve Fırat Üniversitesi). Bu Anabilim Dalları 1994 yılında ilk asistanlarını alarak eğitime başlamışlardır
Ülkemizde 2015 itibariyle 42 tane Üniversite, 27 tane EAH, 8 tane EAH ile Afiliye Üniversite, 7 tane Özel Hastane ile Afiliye Vakıf Üniversitesi ve 2 tane EAH ile Afiliye Vakıf Üniversitesi olmak üzere toplam 86 klinik ve anabilim dalında Acil Tıp ihtisası verilmektedir (70). 2015 yılı itibariyle Acil Tıp Uzman sayısı 1000’e yaklaşmış, toplam eğitim gören asistan sayısı 1000’i geçmiştir. Acil Tıp Profesörü sayısı 50’ye Doçent sayısı 100’e ulaşmıştır. Uluslararası akademik dünya ile yakın ilişkisi, Avrupa ve Asya’nın en büyük Acil Tıp camiası olarak öncü konumda bulunması, genç akademisyen ve uzmanların eğitim şevki gibi faktörler sayesinde Türkiye Acil Tıbbı Dünya’da takdir edilen ve takip edilen bir noktaya gelmiştir. Avrupa Acil Tıp Kongresi, Asya Acil Tıp Kongresi gibi dünyanın en büyük organizasyonlarına ev sahipliği yapmakta, Avrasya Acil Tıp Kongresi adıyla 10 yıla yakın süredir kendi uluslararası kongresi ile dünya akademisyenlerini Türk meslektaşlarıyla buluşturmaktadır..
Gerçek Acil (Bona fide emergency)
ACEP 1982 yılında gerçek acili şu şekilde tanımlanmıştır; orta düzeyde sağlık ve tıp bilgisine sahip bir kişinin, olmasını beklemediği bir rahatsızlığının gelişmesi sonucu kendisine hızlı şekilde tıbbi bakım gerektiğine karar vererek, bir acil servise başvurması durumudur (10). Bu tanıma göre aciliyet durumu hastanın kendisi tarafından belirlenmektedir (11).
Bir acil servise başvuran tüm hastaların bir hekim tarafından değerlendirilmesi gereklidir. Bu değerlendirme aslen hastaların tıbbi ihtiyaçlarını belirlemek olup; çok acil ve hayat kurtarıcı müdahaleler dışında tıbbi tedavi yaklaşımları içermez. Acil serviste değerlendirme hastaların tıbbi önceliklerinin belirlenmesi anlamına gelen triaj işlemi ile başlar. Triaj ile gerçek acil bir problem olduğu belirlenen hastaların acil servisten taburcu oluncaya, yatırılıncaya veya başka bir hekimin sorumluluğuna devredilinceye kadar uygun tedaviye başlanılması zorunluluğu vardır. Sorun gerçek acil bir sağlık problemi değilse, hekim uygun tedavi ile veya başka bir hekime yönlendirerek hastaya karşı yükümlülüğünü yerine getirmelidir (12). Ayrıca acil servis hekimleri halkı, acil servislere hangi durumlarda başvurulacağı konusunda da eğitmelidir (13).
ACEP’e göre, gerçek tıbbi acil aşağıdaki durumlarda oluşmaktadır:
Hastanın 24 saat içinde bir hastane veya hemşire bakım evine yatmasını gerektiren herhangi bir durum.
Akut travmalar (72 saatten daha az).
Akut ve ciddi ağrılar.
Akut enfeksiyonlar.
Halk sağlığını tehdit eden durumlar.
Doğumla ilgili sorunlar veya doğum.
Kanama veya kanama tehdidi.
Şok veya olası şok tehdidi.
Önlenmediği durumda kalıcı veya geçici fiziki veya psikolojik zarara yol açabilecek şüpheli kötüye kullanım veya ihmal durumları.
Uygun girişimle düzelebilecek doğumsal defektler ve anormallikler.
Bilinç, solunum, dolaşım, boşaltım, hareket veya duyu organları gibi hayati işlevlerin kötüleşmesi veya kötüleşme tehdidi
Kişinin kendisi veya başkalarının güvenliği için belirgin tehlike oluşturan mental hastalıkları.
Olası kötüleşmeden, sakatlıktan veya ölümden korunmak için hızlı ve dikkatli tıbbi yaklaşım gerektiren her türlü ani ve/veya ciddi belirtiler
Kaynak
1. Arnold JL. International emergency medicine and the recent development of emergency
medicine worldwide. Ann Emerg Med 1999; 33(1): 97-103.
2. Holliman CJ. Designing a new emergency medicine facility. Acil Tıp Dergisi 2001; 1(1):
57-60.
3. Derlet RW, Kinser D, Ray L, Hamilton B, McKenzie J. Prospective identification and
triage of nonemergency patients out of an emergency department: A 5-year study. Ann
Emerg Med 1995; 25(2): 215-23.
4. Andrulis DP, Kellermann A, Hintz EA, Hackman BB, Weslowski VB. Emergency
departments and crowding in United States teaching hospitals. Ann Emerg Med 1991;
20(9): 980-6.
5. URL:www.saglik.gov.tr/sağlık istatistikleri/1995.
6. American College of Emergency Physicians Board of Directors. Definition of emergency
medicine and emergency physician. Ann Emerg Med 1986; 15: 1240-1.
7. Hockberger RS, Binder LS, Graber MA, Hoffman GL, Perina DG, Schneider SM et al.
The model of the clinical practice of emergency medicine. Ann Emerg Med 2001; 37:
745-70.
8. URL: www.emedicine.com. Derlet R.Federal Law and Emergency Medicine. Last
Updated January 22, 2002.
9. URL: www.acep.org. What to do in an emergency. American College of Emergency
Physicians. June 2003.
10. American College of Emergency Physicians Board of Directors. Bona fide emergency. In
Policy Summaries. 1994 ed. Dallas-Texas: ACEP, 1994: 7-8.
11. Iserson KV. Reusal of care: The ethical dilemma. Ann Emerg Med 1990; 19: 1197.
12. American College of Emergency Physicians Board of Directors. Duty of emergency
physicians to patients. Ann Emerg Med 1993; 22: 153.
13. American College of Emergency Physicians Board of Directors. Emergency medical care:
Appropriateness and Access. Ann Emerg Med 1993; 22: 1787.
İlgili Yazılar
