Porsuk ağacı meyvesi çok sayıda insan ve hayvan zehirlenmesine yol açabilmekte ve oldukça toksik etki gösterebilmektedir. Bunu bitkisinin meyvesinde (tohumları), kabuğunda ve yapraklarında bulundurduğu kardiyotoksik etkilere yol açan takson alkaloidleri (Taksin A ve Taksin B) ile meydana getirmektedir.
Porsuk ağacı toksisitesine ilişkin ilk kaynaklar iki bin yıl öncesine dayanmaktadır. İlk olarak M.Ö. birinci yüzyılda, Jül Sezar’ın yazdırdığı kaynaklarda Eburones kralı Catuvolcus’ın
porsuk ağacından hazırlanan “meyve suyu” ile intihar ettiğiyle ilgili kayıtlarda rastlanmaktadır. Eski kültürlerde kullanımı ise genellikle intihar ritüellerinde veya savaşlarda okların uçlarına sürme yöntemiyle olmuştur. Ayrıca porsuk ağacı özlerinin balık tutma ve avlanma amaçlarıyla da kullanıldıkları bildirilmektedir. 19. yüzyılda ise Avrupa ülkeleri ve Hindistan’daki kadınların düşük amacıyla kullandıkları kaynaklarda görülmektedir. Çok eskiden mide koruyucu, antispazmotik, ekspektoran olarak kullanıldığını belirten eski Hint Tıbbı kaynakları da bulunmaktadır.
Porsuk ağaçları (Taxusspp., Taxaceae) genellikle süs peyzajı amacıyla kullanımda olan yaprak dökmeyen bitkilerdir. Ülkemizim her bölgesinde yetişmekte olup ama az görülmektedir. Dünya üzerinde bir çok türü mevcuttur.
- Yaygın porsuk (Taxus baccata) Türkiye
- Pasifik porsuğu (Taxus brevifolia)
- Kanada porsuğu (Taxus canadensis)
- Çin porsuğu (Taxus chinensis)
- Japon porsuğu (Taxus cuspidata)
- Florida porsuğu (Taxus floridana)
- Meksika porsuğu (Taxus globosa)
- Sumatra porsuğu (Taxus sumatrana)
- Himalaya porsuğu (Taxus wallichiana)
Bu bitkiler çok sayıda insan ve hayvan zehirlenmesine yol açmış ve oldukça toksik etki gösterebilmektedir. Toksik etki oluşturan “taksin alkaloidleri” bitkilerin yapraklarında, kabuğunda ve tohumlarında bulunmakla birlikte, kırmızı renkli meyvesinin posa kısmında bulunmaktadır.
Az sayıda vakada bildirildiği sayılı olguda akut toksisite oluşturmaları ve farmasötik kullanımlarının olmamasından dolayı yeterli bilgi mevcut değildir. Ancak antineoplastik ilaç olarak kullanılan paklitaksel (T. brevifolia’dan izole edilmiş) ve dosetaksel (T. baccata’dan izole edilmiş) için kapsamlı farmakokinetik çalışmalar mevcuttur. Her iki bileşik de serumda yüksek oranda proteine bağlanarak hepatik P450 enzimleri tarafından metabolize edilmektedirler. Bu taksonlar mitoz bölünmeyi bozan ve böylece hücre ölümüne yol açan önemli antineoplastik etki göstermektedir. Over kanseri, akciğer kanseri, meme kanseri, prostat kanseri, kaposi sarkomu gibi bir sürü kanser tedavisinde bu kemoterapötik ajanlar kullanılmaktadır.
Yapılan bazı çalışmalarda vagotomi ve atropin uygulamalarına cevap alınamaması üzerine kardiyotoksik etkinin sempatik veya parasempatik sistem aracılığıyla değil, miyokard
üzerindeki doğrudan bir etkiyle oluştuğu sonucuna varılmıştır. Taksin B’nin miyokardiyum üzerinde Taksin A’dan önemli ölçüde daha güçlü etkileri olduğu kardiyak myositlerde kalsiyum kanal antagonizma etkisi ile kardiak disritmi oluşturduğu ve ölüme kadar giden bir klinik kötüleşme hali meydana getirmektedir.
Porsuk ağacı zehirlenmesi oldukça nadir karşılaşılan bir olgu olması nedeniyle, eğer hikayede hasta ve hasta yakınlarından porsuk ağacı ile ilgili bir hikaye verilmediyse yakalanması oldukça güç olgulardır. Bu yüzden tanı, genellikle anamnezde hastanın bilmeden kırmızı renkli bu meyveyi yemesi veya suicid amaçlı alım hikayesi ile konulur.
Amerikan Zehir Kontrol Merkezleri Birliği’nin (AAPCC) verilerine göre 1985-1994 yılları
arasında 11.197 maruziyet olduğunu, bunlardan 7269 olgunun sonuçlarının da veri tabanında bulunduğunu, porsuk ağacı maruziyeti sonucu ölüm olmadığını, olguların %92,5’inde semptom olmadığını belirtmiştir. Türkiye’de porsuk ağacı az olmamasına rağmen şimdiye kadar literatüre yansımış tek bir olgu vardır ki İstanbul’da halka açık bir parkta yetişen porsuk ağacının meyvesini “beslenme” amacıyla yiyerek ölen genç bir
kadın olgudur. Olguya yapılan otopside spesifik bulgular elde edilmemiştir.
Tahmin edilen ölümcül taksin dozu 3-6,5 mg/kg’dır. Yaklaşık olarak 50-100 mg porsuk ağacı meyvesinde bu miktar bulunur. Taksin B, kalsiyum kanalı antagonizması ve erken sodyum akımını engelleyerek, uyarıcı iletim sistemine etki eder, atrioventriküler ve intraventriküler iletimi bozar ve bu da genişlemiş QRS kompleksleri, taşiaritmiler, ikinci ve üçüncü derece atrioventriküler (A-V) blok ve hatta asistol ile sonuçlanabilir.
Zehirlenmenin ilk aşamasında
- Mide bulantısı
- Kusma
- Karın ağrısı
- İshal
gibi mide bağırsak şikayetleri başlamaktadır. Bu intestinal semptomlardan sonra kardiak semptomlar başlar ve sıklıkla şiddetli, yaşamsal tehlike oluşturan, aritmiler gelişir. Genellikle meydana gelen kardiyak semptomlar,
- Genişlemiş QRS kompleksleri,
- Taşiaritmiler
- İkinci ve üçüncü derece atrioventriküler (A-V) blok
- Bradikardi
- Ventriküler fibrilasyon
- Ventriküler taşikardi
- Asistol
- Kardiyojenik şok
şeklindedir. Bazı olgularda kardiyovasküler semptomlara ciddi bilinç bozuklukları ve solunum merkezi felci eşlik edebilmektedir. Dikkat çekici bir şekilde, zehirlenmenin seyri kardiyak glikozitlerin zehirlenmelerine benzer bir mekanizma göstermektedir.
Klinik toksikolojide porsuk ağacı meyvesi zehirlenmesiyle çok sık karşılaşılmaması nedeniyle net bir tedavi protokolü halen belirlenmiş olmamakla birlikte genellikle semptomatik
bir tedavi protokolü (atropin, amiodaron, lidokain, sodyum bikarbonat, digixon immun fab ve hemodiyaliz) izlenmektedir. Neredeyse tüm olgu sunumları ve olgu serilerinde porsuk ağacı ile zehirlenmelerinin farmakolojik tedaviye oldukça direnç gösterdiği görülmektedir. Taksinlerin meydana getirdiği derin bradikardi genellikle atropine yanıt vermemektedir.
Sıklıkla bradikardi sonrası ventriküler taşikardi meydana gelmekte ve bu da amiodaron ve lidokain gibi standart antidisritmik ajanlara karşı direnç göstermektedir. Kardiyoversiyonun ise çoğu olguda durumu stabilize etmede yetersiz olduğu belirtilmektedir. Bununla birlikte, ekstrakorporeal yaşam desteği (ELCS/ECMO), vaka raporlarında ümit verici görünmektedir.
- https://cms.adlitipbulteni.com/Uploads/Article_52524/TBLM-27-195.pdf
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11744297/
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/195570
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Yayg%C4%B1n_porsuk
