Antibiyotiklerin Sınıflandırması ve Özellikleri

Antibiyotikler, bakteriyel enfeksiyonları tedavi etmek amacıyla kullanılan ilaçlardır ve etki mekanizmalarına, kimyasal yapılarına, spektrumlarına ve bakteriyel hedeflerine göre farklı sınıflara ayrılırlar. İşte antibiyotiklerin sınıflandırılması ve sınıf özellikleri:

1. Beta-laktam Antibiyotikler

Beta-laktam antibiyotikler, bakteriyel hücre duvarı sentezini inhibe eden geniş spektrumlu antibiyotiklerdir. Moleküllerindeki antibakteriyel etkiden sorumlu olan çekirdek yapıda beta-laktam halkası bulunur. Bu halka, biri azot, üçü karbon olan dört üyeli bir doymuş halkadır. Beta-laktamlar, bakteriyel hücre duvarındaki peptidoglikan sentezini engelleyerek bakterilerin bölünmesini ve büyümesini durdurur. Bu sınıftaki antibiyotikler genellikle bakterisidaldir (bakteri öldürücü).

Beta-laktam antibiyotiklerin başlıca 5 grubu şunlardır:

Penisilinler

Penisilinler, bakteriyel hücre duvarı sentezini inhibe eden güçlü ve etkili bir antibiyotik grubudur. 1929’da Alexander Fleming tarafından keşfedilen bu antibiyotik sınıfı, hem doğal hem de yarı sentetik türevleri ile geniş bir kullanım alanına sahiptir. Penisilinler, özellikle hücre duvarı oluşumu aşamalarında transpeptidaz enzimini inhibe ederek etki gösterirler. Bu da bakterilerin dayanıklı hücre duvarını zayıflatıp, hücre ölümüne neden olur.

Penisilin Türleri

1. Penisilin G ve Depo Türevleri:
   • Penisilin G (Benzilpenisilin): Gram-pozitif bakterilere karşı etkili, intravenöz kullanılan bir antibiyotiktir.
   • Benzatin Penisilin G: Uzun etkili depo penisilindir, özellikle streptokok enfeksiyonlarında kullanılır.
2. Aside Dayanıklı Penisilinler:
   • Penisilin V (Fenoksimetilpenisilin): Oral kullanıma uygun, aside dayanıklı bir türevdir.
   • Azidosilin: Diğer aside dayanıklı penisilinlerdendir.
3. β-laktamazlara (Penisilinazlara) Dayanıklı Penisilinler:
   • Bu gruptaki penisilinler, β-laktamaz üreten bakterilere karşı dirençlidir.
   • Örnekler: Metisilin, Nafsilin, Oksasilin, Kloksasilin, Dikloksasilin, Flukloksasilin.
4. Geniş Spektrumlu Penisilinler:
   • Hem Gram-pozitif hem de bazı Gram-negatif bakterilere karşı etkilidirler.
   • Örnekler: Ampisilin, Amoksisilin, Bakampisilin.
5. Geniş Spektrumlu Penisilinler (Antipsödomonal Penisilinler):
   • Özellikle Pseudomonas aeruginosa gibi bakterilere karşı etkilidirler.
   • Örnekler:
     • Karboksipenisilinler: Karbenisilin, Tikarsilin.
     • Asilüreidopenisilinler: Azlosilin, Mezlosilin, Piperasilin.
6. Diğer Penisilinler:
   • Amidinopenisilinler: Bakteriyel direnç mekanizmalarına karşı geliştirilmiş özel penisilin türevleridir.
   • β-laktamaz inhibitörleri ile kombine penisilinler: Amoksisilin + Klavulanik asit, Ampisilin + Sulbaktam, Tikarsilin + Potasyum klavulanat gibi kombinasyonlar, β-laktamaz üreten bakterilere karşı penisilinlerin etkisini artırır.

Penisilinlere Karşı Direnç Mekanizmaları

Bakteriler penisilinlere karşı çeşitli direnç mekanizmaları geliştirmiştir:

1. β-laktamaz Üretimi: Bakteriler, β-laktamaz enzimi üreterek penisilinlerin β-laktam halkasını parçalar ve antibiyotiği inaktive eder.
2. Penisilin Bağlayan Proteinlerin (PBP) Affinitesinin Azalması: Bakterilerin hücre duvarındaki transpeptidazlar ve diğer PBPler, penisiline karşı daha az afiniteli hale gelir ve antibiyotiğin etkisi azalır.
3. Hücre Çeperi Permeabilitesinin Azalması: Hücre çeperi geçirgenliği azalan bakterilerde, penisilinler periplazmik aralığa erişemez ve antibakteriyel etkinlik gösteremez.

Penisilinlerin Kullanım Alanları

• Streptokok enfeksiyonları: Farenjit, tonsillit, romatizmal ateş profilaksisi.
• Menenjit: Özellikle streptokoklar ve meningokoklara bağlı menenjitlerde.
• Pnömoni: Streptococcus pneumoniae’ye bağlı pnömoni tedavisinde.
• Deri ve Yumuşak Doku Enfeksiyonları: Streptokokal ve stafılokokal enfeksiyonlar.

Penisilinler, geniş spektrumlu etkileri ve düşük toksisiteleri sayesinde klinikte sık tercih edilen antibiyotiklerdendir.

2. Sefalosporinler

Sefalosporinler, penisilinlere kimyasal yapı bakımından benzeyen ve bakteriyel hücre duvarı sentezini inhibe ederek etki gösteren bir grup β-laktam antibiyotiktir. Sefalosporinlerin çekirdeğini, 7-aminosefalosporanik asit oluşturur ve bu yapı, sefalosporinlerin antibakteriyel etkilerinden sorumludur. Zamanla geliştirilen jenerasyonları, artan Gram-negatif bakterilere karşı etkinlikleri ile karakterize edilir.

Sefalosporinlerin Jenerasyonlarına Göre Sınıflandırılması

1. Birinci Jenerasyon:
   • Etki Spektrumu: Gram-pozitif bakterilere karşı güçlüdür. Gram-negatiflere karşı sınırlı etkilidir.
   • Örnekler: Sefaleksin, Sefazolin, Sefadroksil.
   • Kullanım Alanları: Cilt ve yumuşak doku enfeksiyonları, cerrahi profilaksi.
2. İkinci Jenerasyon:
   • Etki Spektrumu: Gram-pozitif bakterilere karşı etki sürmekle birlikte, Gram-negatif bakterilere karşı artan etki gösterir.
   • Örnekler: Sefuroksim, Sefaklor, Sefoksitin.
   • Kullanım Alanları: Solunum yolu enfeksiyonları, idrar yolu enfeksiyonları, pelvik inflamatuar hastalık.
3. Üçüncü Jenerasyon:
   • Etki Spektrumu: Gram-negatif bakterilere karşı geniş spektrumlu bir etki gösterir. Bazı türler Pseudomonas aeruginosa gibi dirençli bakterilere karşı da etkilidir.
   • Örnekler: Seftriakson, Seftazidim, Sefotaksim.
   • Kullanım Alanları: Menenjit, sepsis, ciddi solunum yolu enfeksiyonları, idrar yolu enfeksiyonları.
4. Dördüncü Jenerasyon:
   • Etki Spektrumu: Hem Gram-pozitif hem de Gram-negatif bakterilere karşı geniş etkilidir.
   • Örnekler: Sefepim.
   • Kullanım Alanları: Nötropenik ateş, sepsis, komplike idrar yolu enfeksiyonları.
5. Beşinci Jenerasyon:
   • Etki Spektrumu: Methicillin dirençli Staphylococcus aureus (MRSA) gibi dirençli bakterilere karşı etkilidir.
   • Örnekler: Seftarolin.
   • Kullanım Alanları: MRSA enfeksiyonları, komplike cilt enfeksiyonları, toplum kökenli pnömoni.

Veriliş Yollarına Göre Sefalosporinler

Birinci Kuşak

• Sefaleksin (PO)
• Sefazolin (İV, İM)
• Sefadroksil (PO)

İkinci Kuşak

• Sefuroksim (İM, İV)
• Sefaklor (PO)
• Sefoksitin (İV, İM)

Üçüncü Kuşak

• Seftriakson (İV, İM)
• Sefotaksim (İV, İM)
• Seftazidim (İV, İM)
• Sefiksim (PO)

Sefalosporinler, geniş antibakteriyel spektrumları ve düşük toksisiteleri nedeniyle klinikte yaygın olarak kullanılırlar. Her jenerasyonun farklı kullanım alanları ve bakteriyel etki spektrumları, klinik tedavi seçeneklerini çeşitlendirir.

3. Karbapenemler

4. Monobaktamlar

Aztreonam, monobaktam grubuna ait bir antibiyotik olup, sadece gram-negatif bakterilere karşı etkilidir. Diğer beta-laktam antibiyotiklerin aksine, gram-pozitif bakteriler üzerinde etkili değildir. Aztreonam, beta-laktam antibiyotiklere alerjisi olan hastalarda güvenle kullanılabilmesiyle dikkat çeker, çünkü beta-laktam antibiyotiklerle çapraz alerji oluşturmaz.

Özellikleri ve Etki Mekanizması:

• Spektrumu: Yalnızca gram-negatif bakterilere etkilidir. Gram-pozitif bakterilere ve anaeroblara karşı etkisizdir.
• Etki Mekanizması: Beta-laktam antibiyotikler gibi, bakteriyel hücre duvarı sentezini inhibe ederek bakterisidal etki gösterir. Hücre duvarındaki peptidoglikan sentezini durdurur.

Kullanım Alanları:

• Beta-laktam alerjisi olan hastalarda, özellikle gram-negatif enfeksiyonların tedavisinde güvenli bir seçenektir.
• İdrar yolu enfeksiyonları, alt solunum yolu enfeksiyonları, sepsis, deri ve yumuşak doku enfeksiyonları gibi gram-negatif bakterilerin neden olduğu enfeksiyonların tedavisinde kullanılır.
• Aminoglikozidler yerine, gram-negatif bakterilere karşı tercih edilebilir.

Veriliş Yolu:

• İntravenöz (İV) veya intramüsküler (İM) yolla uygulanır.

Avantajı:

• Beta-laktam alerjisi olan kişilerde güvenle kullanılabilir, çünkü diğer beta-laktam antibiyotiklerle çapraz alerji yapmaz. Bu, özellikle alerjik reaksiyon riski taşıyan hastalarda önemli bir avantajdır.

Yan Etkiler:

• Diğer antibiyotikler gibi hafif gastrointestinal yan etkiler (bulantı, ishal) görülebilir.
• Nadir durumlarda cilt döküntüleri, karaciğer fonksiyon testlerinde anormallikler ve enjeksiyon bölgesinde ağrı veya inflamasyon görülebilir.

Aztreonam, dar spektrumlu olmasına rağmen, beta-laktam alerjisi olan hastalarda önemli bir seçenek sunar ve gram-negatif enfeksiyonların tedavisinde kullanılır.

5. Beta-laktamaz İnhibitörleri (Klavamlar)

• Beta-laktamaz enzimlerini inhibe ederek beta-laktam antibiyotiklerin etkisini artırırlar.
• Örnekler: Klavulanik asit, Sulbaktam, Tazobaktam.
• Kombinasyonlar: Amoksisilin/klavulanik asit (Augmentin), Piperasilin/tazobaktam (Tazocin).
• Kullanım Alanları: Beta-laktamaz üreten bakterilere karşı koruma sağlamak için kullanılırlar.

Bu gruplar, antibiyotik tedavilerinde önemli bir yere sahiptir ve enfeksiyonun türüne, yaygınlığına ve etken bakteriye göre seçilerek kullanılırlar.

Makrolid Antibiyotikler:

Makrolid antibiyotikler, ribozomların 50S alt birimine bağlanarak bakteriyel protein sentezini inhibe eder. Genellikle bakteriyostatik etki gösterirler ancak yüksek konsantrasyonlarda bakterisidal olabilirler. Gram-pozitif bakterilere ve bazı gram-negatif organizmalara karşı etkilidirler. Özellikle solunum yolu enfeksiyonlarında ve penisilin alerjisi olan hastalarda sıklıkla tercih edilirler.

Başlıca Makrolid Antibiyotikler:

1. Eritromisin:
   • İlk makrolid antibiyotiklerden biridir.
   • Etkisi: Ribozomların 50S alt birimine bağlanarak protein sentezini durdurur.
   • Spektrumu: Gram-pozitif koklar ve basilere, bazı gram-negatif bakterilere karşı etkilidir.
   • Kullanım Alanları: Streptokok enfeksiyonları, boğmaca, difteri, klamidya ve solunum yolu enfeksiyonları.
   • Özellikler: Penisiline alerjisi olan hastalarda alternatif olarak kullanılır.
2. Roksitromisin:
   • Eritromisinin daha lipofilik türevidir.
   • Etkisi: Mide asidine dayanıklı ve oral biyoyararlanımı yüksektir.
   • Kullanım Alanları: Solunum yolu enfeksiyonları, cilt ve yumuşak doku enfeksiyonları.
3. Klaritromisin:
   • Eritromisin türevidir ve daha uzun etkili olup mide asidine dayanıklıdır.
   • Spektrumu: Gram-pozitif bakteriler yanında bazı gram-negatif bakterilere ve atipik patojenlere (Mycoplasma, Legionella) karşı da etkilidir.
   • Kullanım Alanları: Solunum yolu enfeksiyonları, Helicobacter pylori eradikasyonu, cilt enfeksiyonları.
   • Avantajı: Eritromisine göre daha güçlüdür ve daha iyi dokulara penetrasyon sağlar.
4. Azitromisin:
   • 15 üyeli bir makrolid antibiyotiktir.
   • Spektrumu: Gram-pozitif ve gram-negatif bakterilere karşı geniş spektrumlu etki gösterir.
   • Kullanım Alanları: Solunum yolu enfeksiyonları, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar (özellikle klamidya), otitis media, tonsillit, farenjit.
   • Özellikler: Uzun yarı ömrü sayesinde günde tek doz kullanılabilir ve genellikle kısa tedavi süresi gerektirir.

Diğer Makrolidler:

• Troleandomisin
• Rozaromisin
• Spiramisin (Toksoplazmozis tedavisinde kullanılır)

Klinik Kullanım Alanları:

• Toplum kaynaklı pnömoni
• Boğmaca
• Difteri
• Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar (özellikle klamidya)
• Streptokokal enfeksiyonlar

Yan Etkileri:

• Gastrointestinal rahatsızlıklar (bulantı, kusma, ishal)
• Karaciğer enzimlerinde yükselme
• Alerjik reaksiyonlar
• QT uzaması ve torsades de pointes riskinde artış

Makrolid antibiyotikler, geniş spektrumları ve dokulara iyi penetrasyon özellikleri nedeniyle çeşitli bakteriyel enfeksiyonlarda yaygın olarak kullanılır.

Tetrasiklinler:

• Etkisi: Bakterilerin ribozomlarının 30S alt birimine bağlanarak protein sentezini inhibe ederler, böylece bakteriyostatik etki gösterirler.
• Spektrumu: Geniş spektrumlu antibiyotiklerdir. Gram-pozitif ve gram-negatif bakterilere, riketsiyalara, klamidyalara, spiroketlere ve bazı protozoonlara karşı etkilidirler.
• Örnekler:
  • Tetrasiklin
  • Doksisiklin
  • Minosiklin
  • Oksitetrasiklin
• Kullanım Alanları:
  • Akne tedavisi
  • Solunum yolu enfeksiyonları
  • Klamidya enfeksiyonları
  • Lyme hastalığı
  • Brucella
• Yan Etkiler: Dişlerde renk değişikliği, güneşe duyarlılık (fotosensitivite), mide-bağırsak rahatsızlıkları.

Amfenikoller

Bakteriyel enfeksiyonların tedavisinde kullanılan, geniş spektrumlu ve bakteriyostatik etkili antibiyotiklerdir. Amfenikoller, bakterilerin protein sentezini inhibe ederek etkilerini gösterirler.

Özellikler

• Etkisi: Bakterilerin ribozomlarının 50S alt birimine bağlanarak protein sentezini inhibe ederler. Bu etki, bakterilerin büyümesini ve çoğalmasını durdurur. Kloramfenikol geniş spektrumlu bir antibiyotiktir.
• Spektrumu: Geniş bir antibakteriyel spektruma sahiptir. Gram-pozitif bakteriler, gram-negatif bakteriler, anaeroblar ve bazı atipik patojenler (riketsiyalar gibi) üzerinde etkilidir. Enterobakter ailesine karşı etkinliği değişkendir

Örnekler

• Kloramfenikol: En yaygın amfenikol antibiyotiğidir. Genellikle parenteral olarak (IV) kullanılır. Ağızdan da kullanılabilir.
• Tiamfenikol: Kloramfenikole benzer, ancak daha az yan etkiye sahiptir ve bazı ülkelerde veterinerlikte kullanılır.

Kullanım Alanları

• Seröz meningitler: Kloramfenikol, menenjit tedavisinde etkili olabilir.
• Bakteriyel enfeksiyonlar: Kloramfenikol, bazı ağır bakteriyel enfeksiyonlar, özellikle diğer antibiyotiklere dirençli bakterilere karşı kullanılabilir.
• Tifo ve paratifo: Amfenikoller, tifo ve paratifo enfeksiyonlarının tedavisinde kullanılabilir.

Yan Etkiler

• Kemik iliği supresyonu: Uzun süreli kullanımda aplastik anemi veya granulositopeni gibi durumlara yol açabilir.
• Gastrointestinal yan etkiler: Mide bulantısı, kusma ve ishal gibi yan etkiler görülebilir.
• Allerjik reaksiyonlar: Nadir durumlarda, deri döküntüleri veya anafilaktik reaksiyonlar gibi alerjik reaksiyonlar görülebilir.

Kullanım Kontrendikasyonları

• Hamilelik: Genellikle hamilelikte önerilmez, çünkü fetal toksisite potansiyeli vardır.
• Karaciğer yetmezliği: Karaciğer yetmezliği olan hastalarda dikkatli kullanılmalıdır.

Amfenikoller, etkili ve geniş spektrumlu antibiyotikler olmasına rağmen, yan etkileri ve potansiyel toksisitesi nedeniyle genellikle daha az tercih edilen bir antibiyotik sınıfıdır.

Aminoglikozidler

Bakteriyel enfeksiyonların tedavisinde kullanılan bir antibiyotik grubudur. Bu grup antibiyotikler, özellikle gram-negatif aerobik bakterilere karşı etkilidir. İşte bu antibiyotik grubunun detayları:

Genel Özellikler

• Etki Mekanizması: Aminoglikozidler, bakterilerin ribozomlarının 30S alt birimine irreversibl olarak bağlanarak protein sentezini inhibe eder. Bu durum, m-RNA’nın taşıdığı genetik kodun yanlış okunmasına yol açar, böylece bakterilerde protein sentezi bozulur.
• Bakterisid Etki: Genellikle, uygun dozlarda vücut sıvılarında elde edilen konsantrasyonlarla bakterisid etki gösterirler.

Spektrum

• Dar Spektrum: Aminoglikozidler esas olarak gram-negatif aerobik basillere karşı etkilidir. Özellikle Escherichia coli, Klebsiella, Pseudomonas aeruginosa gibi bakterilere karşı etkili olmaları ile bilinirler.

Özellikler ve Avantajlar

• Etkili ve Hızlı: Gram-negatif aerobik bakterilere karşı hızlı bakterisid etki gösterirler.
• Maliyet: Nispeten ucuz ilaçlardır.

Dezavantajlar ve Yan Etkiler

• Küçük Terapötik İndeks: Terapötik indekslerinin küçük olması, doz aşımında ciddi yan etkilere yol açabileceği anlamına gelir.
• Kimyasal Geçimsizlik: Penisilinler ve sefalosporinlerle geçimsizlik gösterirler; kimyasal olarak birleşip birbirlerini inaktive ederler.
• Ototoksisite ve Nefrotoksisite: Uzun süreli veya yüksek doz kullanımlarda, kulak ve böbreklerde toksik etkiler görülebilir. Vestibülotoksik etkileri (işitme kaybı, denge bozukluğu) bu grup için önemli bir yan etkidir.
• Direnç Gelişimi: Bakterilerde nispeten çabuk direnç gelişimi görülebilir.

Aminoglikozid Türleri

1. Gentamisin: Vestibülotoksik etkisi ön plandadır.
2. Streptomisin: Vestibülotoksik etkisi daha belirgindir, nefrotoksik etkisi diğer aminoglikozidlere göre daha azdır.
3. Tobramisin: Gentamisine benzer, ancak Pseudomonas türlerine daha etkilidir.
4. Amikasin: Diğer aminoglikozidlere dirençli bakterilere karşı etkilidir.
5. Kanamisin: Özellikle tüberküloz tedavisinde kullanılır.
6. Netilmisin: Daha az yan etki ve daha fazla etkililik sağlar.
7. Neomisin: Topikal ve oral kullanımlarda etkili olan bir aminoglikoziddir.
8. Paramomisin: Amibiyazis tedavisinde kullanılır.
9. Viomisin: Nadir kullanılır, bazı gram-pozitif ve gram-negatif bakterilere karşı etkilidir.

Aminoglikozidler, etkili bir tedavi seçeneği sunmalarına rağmen, kullanımlarında dikkatli olunması gereken bir antibiyotik grubudur. Yan etkilerin ve direnç gelişiminin izlenmesi önemlidir.