Akatizi, hareketsiz kalamama olarak tanımlanır. Huzursuzluk duyma, yerinde duramama, sürekli bir hareket etme isteği ile kendini gösteren hareket bozukluğu ve psikomotor huzursuzluk ile ilişkili nöropsikiyatrik bir sendromdur. Akatizili bir hasta genellikle yoğun bir huzursuzluk hissi veya genellikle alt ekstremiteleri içeren içsel bir huzursuzluk yaşamaktadır ve hareket etme zorunluluğu hissetmektedir. Çoğu durumda hareket tekrarlanır ve hasta yerinde duramaz. Akatizi, antipsikotik ilaçların kullanımı ile ilişkili olabilecek bir hareket bozukluğudur. Antipsikotik ajanlardan kaynaklanan birincil hareket bozuklukları
- Akatizi
- Akut Distoni
- Psödoparkinsonizm
- Geç Diskinezi
dir. Acil serviste en sık metoklopramid uygulanması sonrası akatizi görülmektedir.
Akatizinin kesin patofizyolojisi bilinmemekle birlikte, ekstrapiramidal yan etkilerin, özellikle akut distoni ve psödoparkinsonizmin, antipsikotik ajanların dopamin tip-2 reseptörlerini bloke etmesiyle uyarılan beynin nigrostriatal yolundaki kolinerjik /dopaminerjik veya serotonerjik / dopaminerjik sistemler arasında bir dengesizliğine bağlı olduğu düşünülmektedir. Bu dengesizliğin meydana geldiği yer , büyük olasılıkla bazal gangliyonlardır. Akatizi oluşma olasılığı yüksek etkili Dopamin 2 reseptör antagonistlerinin kullanılmasıyla daha fazla görülmekle birlikte; ilacın başlandığı, yüksek dozlarda veya dozun hızlı arttırıldığı durumlarda yada parenteral kullanımlarda tüm antipsikotiklerde bu yan etkiler görülebilir. Akatizi, dopamin tip-2 reseptörlerini bloke eden antipsikotik ajanlarla da gözlenir ve bu, beyinde dopamin iletiminin azalmasıyla da bağlantılı olduğu fikrini destekler. Bununla birlikte, akatizi genellikle antikolinerjik ajanlara yanıt vermez, bu da alternatif bir patofizyolojik mekanizma olduğunu düşündürür.
- Antipsikotikler: Haloperidol , amisülpirid , risperidon , aripiprazol , lurasidon , ziprasidon
- SSRI: Fluoksetin , paroksetin , sitalopram , sertralin
- Antidepresanlar: Venlafaksin , trisiklikler , trazodon ve mirtazapin
- Antiemetikler: Metoklopramid , prochlorperazine ve promethazine
- Uyuşturucu Yoksunluğu: Antipsikotik çekilme
- Serotonin Sendromu: Psikotrop ilaçların zararlı kombinasyonları
Akatizi ile başvuran hastalar tipik olarak yakın zamanda bir antipsikotik ajana başlamışlardır veya dozları artmıştır. Akatizi genellikle antipsikotik tedavinin ilk 2 haftasında gelişir. Acil serviste ise en çok bulantı/kusma şikayetleriyle acil servise başvuran hastalarda metoklopramid (Metpamid) İM/İV enjeksiyonu sonrasında görülür.
- Huzursuzluk
- Kaygı
- Öfori
- Yerinde Duramama
- Tekrarlayıcı Hareket
Şikayetler subjektiftir ve özellikle içsel huzursuzlukla ilişkilidir ve bu durum aşırı kaygı ve disforiye neden olur. Hastalar kendilerini anksiyöz, gergin, kilitlenmiş ve kaskatı bir şekilde hissedebilirler. Bu içsel huzursuzluk hissini hastalar hareket etmeyle ortadan kaldırmaya çalışırlar. Hastaların hareketleri genellikle tekrarlayıcı tarzdadır ve hastalar bu ritüeller üzerine odaklanmışlardır. Bu durumdayken çevreden gelebilecek uyaranlara aşırı hassas olabilir, irritabilite ve hatta öfke dönemleri gösterebilirler. Huzursuzluk hissi psişik bir fenomen olarak hissedilebileceği gibi, somatik ve her ikisinin de birlikteliği şeklinde olabilir. Önemli bir nokta ise hastaların genellikle huzursuzluğu bacaklarına lokalize etmeleridir. Bu şekildeki alt ekstremite lokalizasyonu akatizinin tanısı açısından önemlidir. Ek olarak hastalar bacaklarında kramplar ve garip bir huzursuzluk hissine sahip olabilirler. Hastaların dikkat ve konsantrasyonlarında bozulma görülebilir. Hastalar sabit bir pozisyonda oturamazlar. Sabit bir şekilde oturma, ayakta durma ve yatma kabiliyetlerini kaybetmişlerdir. Otururken gövde dik ve rijit bir durumda olabilse de gövdenin genellikle hareketli olduğu gözlenmektedir. Hastalar koltuklarında bir köşeden bir köşeye geçerler, vücut ağırlıklarının yönünü değiştirecek şekilde kıvranırlar. Sık olarak bacaklarını üst üste atar ve sık sık pozisyon değiştirirler. Rotasyon şeklinde eklem hareketleri olabilir. Kompleks motor aktivitelerin her çeşidi bu hastalarda görülebilir.
Muayene esnasında hastalar ayakta olmak isteyebilir veya muayene esnasında aniden ayağa kalkabilirler. Hastalar ayaktayken de belli bir pozisyonda kendilerini durduramazlar. Karakteristik olarak ağırlıklarını bir taraftan diğer tarafa verirler. Hastalar bu durumda “yerinde sayma” şeklinde ayaklarını aynı nokta üzerinde indirip kaldırabilirler. Bu hareket biçimi aslında yürümeyi taklit eder gibi görünür. Hastalar ayaktayken de bedenin diğer
bölümlerinde huzursuzluk ve amaçsız motor aktivite genellikle mevcuttur. Hastaların görünümü bazen de psikotik bir süreci andırabilmektedir.
Klinik uygulamada akatizi;
- Akut
- Kronik
- Tardif
- Kesilme
olarak gruplandırılmıştır.
Akut Akatizi: Provoke edici ilaç tedavisine başlanmasından veya dozun yükseltilmesinden
sonraki altı hafta içinde görülür. Yoğun disfori, huzursuzluk karmaşık hareketler içerir.
Kronik Akatizi: 6 aydan uzun sürer. Orofasiyal ve ekstremite düzensiz hareketler var, daha hafif disforyası vardır.
Tardiv Diskinezi: Süre en az 3 aydır. Geç başlangıçlı, ilaç kesilmesiyle ilişkili değil, tardiv diskinezi ile ilişkilidir.
Çekilme Akatizisi: Provoke edici ajanın kesilmesinden veya dozun azaltılmasından sonraki altı hafta içinde akatizi belirtilerinin görülmesidir. Rebaund etki olrak yorumlanır. Antipsikotik ilaçların değiştirilmesi / durdurulması ile ilişkilidir.
- Psikoz
- Mani
- Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu
- Ajitasyon
- Depresyon
Öykü fizik muayene ve diğer psikiyatrik bozuklukların ekarte edilmesi ile konur.
Akatizinin hastaya verdiği sıkıntı, suisid riski ve şiddet içerikli davranış için risk etkeni olduğundan ivedilikle tedavi edilmesi gereken bir durumdur. Ama bu konuda geniş ölçekli bir çalışma olmadığından tavsiyelerin kanıtları yetersiz olup küçük ölçekli deneyimleri yansıtmaktadır.
Acil serviste en sık metpamid uygulanması sonrası akatizi görülmektedir. Bu yüzden metoklopramid uygularken ekstrapiramidal yan etkileri en aza indirmek için yavaş infüzyon şeklinde verilmelidir. Çalışmalarda akatizi ve distoni gelişmesini önlemek için öncesinde veya beraber difenhidramin (avil) verilmesinin bir yararı net değildir. Bazı çalışmalarda yarar sağlarken bazılarında plasebo ile aynı oranda fayda sağlamıştır. Bu yüzden distoni tedavisinde difenhidramin önerilerken akatizi tedavisinde birinci basamak tedavi olarak önerilmemektedir. Tedavide kullanılan ilaçlar;
- Benzodiazepinlerin (Akut Tedavi)
- Antikolinerjikler (Akut Tedavi)
- Beta blokerler (Kronik Tedavi)
küçük klinik denemelerde akatizinin tedavisinde etkili olduklarına dair bazı kanıtlar gösterilmiştir.
Benzodiazepinler
Benzodiazepin eklenmesi akatizinin tedavisi için başka bir seçenektir. Klonazepam, alprozolam, diazepam ve lorazepamın akatizi tedavisinde kullanıldığı literatürde bildirilmiştir ama bu yararın gerçek bir tedavi etkinliği mi yoksa sedasyon mu olduğu bilinmemektedir.
Midazolam: 2mg-5mg IM/IV acil serviste verilebilir.
Antikolinerjikler
Antikolinerjikler (Avil) de akatizinin kontrolü amacıyla kullanılabilse de
literatürdeki destekleyici bilgiler azdır ve ilk basamak tedavi seçeneği olarak kabul edilmemektedir.
Difenhidramin (Avil):50 mg difenhidramin İM/İV verilebilir.
Benztropin: 1 ila 2 mg benztropin IM ya da IV olarak verilebilir.
Beta Blokerler
Hastanın mevcut tedavisine beta bloker eklemek akatizinin tedavisi için en
sık tercih edilen yoldur. Propranolol lipofilik santral etki gösteren bir beta bloker olup genellikle 40-60 mg/günlük dozlarda reçete edilir. Akatizinin tedavisinde ilk seçenek
olarak kullanılan propranolol ile ilişkili şaşırtıcı olarak hiçbir geniş ölçekli çalışma yapılmamıştır. Ek olarak ortostatik hipotansiyon, bradikardi gibi yan etkileri ve bronşiyal astma, diyabet, kardiyak ileti bozukluklarındaki kontrendikasyonları dolayısıyla kullanım kısıtlılıkları bulunmaktadır.
Akatizi tedavisinin, yalnızca nöroleptik dozunun azaltılması ya da tamamen kesilmesi ile yapılabileceğini öneren araştırıcılar bulunsa da, bu akut psikotik bir tablo içindeki hasta için psikiyatristler tarafından uygun görülmemektedir. Bunun yerine ilacın psikiyatrist tarafından değiştirilmesi daha uygun gibi görünmektedir.
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK519543/#:~:text=Akathisia%20is%20defined%20as%20an,usually%20involves%20the%20lower%20extremities.
- https://acilci.net/metoklopramid-ve-akatizi/
- file:///C:/Users/%C3%96mer%20Harun/Downloads/118598.pdf
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35962748/
- https://coreem.net/core/akathisia/
- https://www.e-psikiyatri.com/akatizi-nedir
- https://www.acilcalisanlari.com/distoni-acil-yaklasim.html
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/109769
