SARS-CoV-2 (Covid-19) salgını tüm yaşamımızı büyük oranda etkilemeyi sürdürmektedir. Pandemi süresince fiziksel uzaklaşma, karantina ve izolasyon kısa vadede enfekte olan insan sayısını sınırlamada etkili olsa da, dünya popülasyonunun büyük kısmında bağışıklığın olmaması, popülasyonu SARS-CoV-2 enfeksiyonuna daha fazla duyarlı hale getirmektedir. Bu salgında sağlık çalışanları, yaşlılar (60 yaş ve üzeri) ve altta yatan sağlık sorunları olanlar özellikle yüksek risk altındadır.
Yaklaşık bir yıldır devam eden COVID-19 salgınında etkili bir tedavinin bulunmaması, hastalığa karşı potansiyel aşıların daha hızlı geliştirilmesine neden olmuştur. Küresel COVID-19 salgını gibi hızlı tedavi seçeneklerine gereksinimin olduğu olağandışı durumlarda, klinik çalışma aşamaları sıkıştırılarak yürütülebilmekte, aşının piyasaya sürülmesi onay süreci hızlandırılarak kısaltılabilmektedir. Bununla birlikte etkinlik ve güvenlik testlerinden feragat edilemeyeceği aşikardır.
Salgın başladığından beri, dünyanın dört bir yanındaki araştırmacılarca yapılan klinik öncesi veya klinik geliştirme aşamasında olan 198’den fazla aşı çalışması mevcuttur.
Halen geliştirilme aşamasında olan COVID-19 aşıları aşağıdaki başlıkları altında toplanabilir:
- Nonreplike Viral Vektör Aşıları
- İnaktive Edilmiş Virüs Aşıları
- RNA Aşıları
- DNA Aşıları
- Protein Alt Birimi Aşıları
- Replike Olan Viral Vektörler
- Virüs Benzeri Parçacıklar (Virus Like Particules:VLP)
- Canlı Zayıflatılmış (atenüe) Virüs Aşıları
- Replike Olan Bakteriyel Vektör Aşıları
Çeşitli yöntemlerle geliştirilmiş aşıların ve bağışıklama stratejilerinin paralel olarak planlanması önemlidir çünkü COVID-19’a karşı koruyucu bağışıklık tepkilerinin doğası hakkında çok az şey bilinmektedir ve hangi aşı stratejilerinin en başarılı olacağı belirsizdir.
Günümüzde aşı çalışmalarının çoğunda virüsün spike (S) proteini hedef alınmaktadır. Bu protein, konak hücrenin ACE2 reseptörüne bağlanarak, virüsün hücre içine girişinden Akut Respiratuvar Distres Sendromu (ARDS)’na kadar giden olaylar zincirini başlatmaktadır. Çalışmalarda SARS-CoV’daki S proteininin nötralizan antikoru ortaya çıkardığı ve aşı geliştirilmesi için önemli bir hedef antijen olduğu saptanmıştır.
Farklı aşı platformlarında geliştirilen aşıların avantaj ve dezavantajları tabloda özetlenmiştir.
| Aşı Formu | Avantajları | Dezavantajları | İnsanlar için Geliştirilmiş Lisanslı Aşı |
| İnaktive Edilmiş |
|
• Ek dozlara ihtiyaç duyulabilmesi • Düşük üretim titresi |
• Poliovax (Çocuk Felci) • Flucelvax Quadrivalent (Dört Valanlı) (İnfluenza) • Ixiaro (Japon Ensefaliti) • Imovax (Kuduz) |
| Canlı Zayıflatılmış (Atenüe) Virüs |
• Yüksek etki • Uzun süreli bağışıklığı tetiklemesi • Düşük maliyetli üretim |
• Virülansın tekrar kazanılması ihtimali • Bağışıklığı baskılanmış hastalarda sınırlı kullanım |
• ERVEBO (Ebola virüsü) • MMR II (Kızamık, Kabakulak ve |
| RNA | • Düşük maliyetli imalat potansiyeli • Üretim kolaylığı • İyi güvenlik profili |
• Dayanıksızlığı nedeniyle düşük seviyede bağışıklık gelişme ihtimali • Birden fazla doz gerektirebilmesi |
Yok |
| DNA | • Düşük maliyetli imalat potansiyeli • Üretim kolaylığı • İyi güvenlik profili • Kararlı yapıda olması • Anti-vektör bağışıklığını indüklememesi |
• İnsan genomu ile potansiyel entegrasyon • Düşük seviyede bağışıklık cevabına neden olabilmesi |
Yok |
| Virüs Vektörleri Replike/Nonreplike ve Virüs Benzeri Parçacıklar (VLP) |
• Yüksek verimli gen transdüksiyonu • Hedef hücrelere yüksek spesifiklikte gen iletimi • Güçlü bağışıklık tepkisi indüksiyonu • Artmış hücre |
• Düşük titreli üretim • Anti-vektör bağışıklığını tetikleyebilmesi • Replikasyon-uyumlu virüs oluşumuna sebep olarak tümör oluşumunu indükleyebilir. |
• JYNNEOS (Çiçek Hastalığı/Maymun Çiçeği) • ACAM2000 (Çiçek Hastalığı) • Adenovirus tip 4 ve tip 7 |
| Protein Alt Birimi | • Bağışıklığı baskılanmış hastalarda kullanılabilmesi • İyi güvenlik profili |
• Düşük bağışıklık tepkisi • Parti bazında varyasyon nedeniyle konjugasyon gerçekleşebilmesi |
• PedvaxHIB (Haemophilusinfluen zae tip b) • Engerix-B (Hepatit B) • Recombivax |
Bağışıklık Tepkisi Oluşturma Yolları
İnaktif Aşılar
Virüsün kendisinin, zayıflatılmış veya inaktive edilmiş formunun kullanılmasıdır. Geleneksel aşılar bu türdendir. Kızamık ve çocuk felci gibi pek çok mevcut aşı bu şekilde üretilmiştir; ancak kapsamlı güvenlik testleri gerektirmektedirler. Faz 3 çalışması devam eden Covid-19 aşısı Sinovac buna bir örnektir.
mRNA Aşıları
mRNA aşıları geleneksel aşılardan çok farklı bir işleyişe sahiptir. Virüse ait RNA dizisinin (Gen RNA Sekansı) sentetik olarak oluşturulmuş bir parçası doğrudan insan hücresinin içine yerleştirilir (transfeksiyon), bu parça insan hücresini yeniden programlayarak kendi viral antijenlerini üretmelerini sağlar. Bunun üzerine bağışlık sistemi harekete geçerek yeni antikorlar üretir. Faz 3 çalışması devam eden Covid-19 aşısı Biontech-Pfizer aşısı bu tür bir aşıdır.
Normalde aşılar, epey zor ve uzun aşamalardan geçerek uygulanabilir hale geliyor. Ancak Covid-19 salgını normalden farklı bir süreç ve birkaç ayda klinik araştırma kısmına geçildiği görülüyor. Bunun en önemli sebeplerinden biri, koronavirüs ailesinden tanınan SARS ve MERS gibi hastalıklarla ilgili daha önceki çalışmalardır. 19 Ekim 2020 itibariyle üzerinde çalışılan 198 aday aşı olduğu biliniyor. Bu aşılardan 44’ü klinik araştırma aşamasında.
DNA Aşıları
Vücuda, etkene ait bir antijeni vermek yerine, antijeni kodlayan DNA sekansının (genin) taşıyıcı bir vektörle vücuda verilmesi ve alıcı hücrede genin ekspresyonunun
sağlanmasıdır. Hücrelerde hedef (koruyucu) antijenin üretilmesi sağlanır ve bu antijenlerin immün sisteme sunulmasıyla bağışlık sistemi harekete geçerek yeni antikorlar üretir.
Covid-19 Aşıları
- CoronaVac-Sinovac-Sinovac Pekin (Çin): İnaktif virüs aşısı
- BioNTech/Fosun Pharma/Pfizer( Almaya-Amerika): RNA aşısı
- Moderna (Amerika): RNA aşısı
- EpiVacCorona (Rusya): Vector Aşısı
- ChAdOx1-AstraZeneca (İngiltere): DNA aşısı
- CTII-nCoV (Çin): DNA aşısı
- Inovio – INO-4800 (Amerika) : DNA aşısı
- Gamaleya – Sputnik V
- Zydus Cadila (ZyCoV- D) (Hint): DNA aşısı
- CureVac (Almanya): RNA virüs aşısı
- Imperial College London (ingiltere): RNA aşısı
- AnGes (Japonya): DNA aşısı
- Arcturus Therapeutics ve Duke-NUS Medical School (Amerika Singapur): RNA aşısı
- Anhui Zhifei Longcom (Çin): İnaktif virüs aşısı
- Johnson & Johnson (Jannsen) ve Beth Israel Deaconess Medical (Amerika -Belçika)
- Genexine (Kore) : DNA aşısı
- Covaxin (Hindistan):
- QazCovid (kazakistan): İnaktif virüs aşısı
- Sanofi ve GSK
- Erciyes Üniversitesi (Türkiye): İnaktif virüs aşısı
- https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30843-4/fulltext
- https://en.wikipedia.org/wiki/CoronaVac
- https://www.istabip.org.tr/koronavirus/Haberler/6233/ulkemizdeki-covid-19-asisi-1-coronavac
- tuseb.gov.tr/tuhke/uploads/genel/files/yayinlar/raporlar/covid19_asisi_gelistirme_raporu-16.10.2020.pdf
- https://www.invivogen.com/spotlight-covid-19-vaccine-development
- https://www.solunum.org.tr/TusadData/Book/881/1310202016335-bolum07.pdf
- https://biontech.de/
