Sağlık sistemleri içerisinde vazgeçilmez olan hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin ve paramedik mesleğinin yurt dışında ve yurt içinde gelişim süreçleri.
Hastane öncesi acil sağlık hizmetleri; aniden ortaya çıkan kaza, yaralanma, hastalık gibi durumlarda hasta ve yaralılara kısa sürede acil müdahalelerin yapılıp hastane acil servislerine ulaşması ile son bulur. Bu uygulamalar, ambulans sistemleri; hava (uçak, helikopter), deniz, kara ambulansları ( acil yardım, hasta nakil, yoğun bakım, yeni doğan, obez, çoklu hasta taşıma, motosiklet, paletli ambulanslar) aracılığı ile yapılır. Bu sistemde çalışan sağlık profesyonelleri hekim, paramedik (acil tıp teknikeri), acil tıp teknisyeni, hemşire, sağlık memurları ve sürücülerdir. Hastane öncesi acil tedavi uygulamalarında ağırlıklı olarak paramedikler görev alır. Paramedik mesleğinin temel sorumluluklarının doğrudan yaşam kurtarmayla bağlantılı olması ve yapılan tıbbi hataların çoğu zaman telafisinin olmamasından dolayı işlerini en ideal ve güncel bilgiler ışığında yapmalıdır.
DÜNYA’ DA ACİL SAĞLIK HİZMETLERİNİN GELİŞİMİ
Acil sağlık hizmetlerinin vazgeçilmezi olan ambulanslar her toplumda, her zaman ve yaştan insanlar için dikkat çekici, ilginç, duygulandıran, endişelendiren, meraklandıran, umut veren, araçlar olmuşlardır. Acil tıp alanında, önemli adımların çoğu savaş alanlarında atılmıştır. Tarihte ambulans ilk olarak 1487 yılında, İspanya kraliçesi Isabel döneminde, Malaga kuşatması sırasında kullanılmıştır. Fransa’da 1590 yılında IV. Henry orduda yaralıları kaldırma ve taşıma ile ilgili görevlendirmeler yapmıştır. Napolyon zamanında ise, 1792’de Büyük Ordu komutanlığında cerrah Baron Dominique Larrey ilk tıbbi ordu birliğini kurmuştur. 1854 – 1855 yılında Kırım Savaşı’nda yaralı askerleri katır sırtında savaş alanından sahra hastanesine taşımak için ilk kez kakuleler (cacolet) kullanılmıştır. İnsanlar zamanla, hastalarını taşımak için bisikletler başta olmak üzere tekerlekli araçları kullanmaya başlamışlar, 18. Yüzyılda, el arabası ve kızaklı at arabalarının yerini zamanla, önceleri cenaze taşımada kullanılan tekerlekli at arabaları almıştır.
19. yüzyılın sonları ve 20. Yüzyılda yaşanan savaşlarda yaralanan askerlerin çeşitli araçlarla cephe gerisine taşınması sürekli uygulama alanı buldu ve yaralılara müdahale edildi. Sivil yaşamda gerçekleşen kazalar, yaralanmalar, tehlikeye uğrayan insanlara tıbbi ve kurtarma yardımları ulaştırılamadı. Birkaç büyük şehir dışında bu tür organizasyonlar geliştirilemedi. Londra’da 1878 yılında ilk sivil ambulans organizasyonu kuruldu. 1897 yılında ise ilk tam gün süreli ambulans servisi yine Londra’da faaliyet göstermeye başladı.1906 yılında ambulans olarak ilk motorlu aracın kullanılması ile yeni bir dönem başlamıştır.
1960’ lı yıllarda ABD ve İngiltere’de savaşlar sonrası genç nüfusun artması, teknolojinin gelişimi, seri üretim otomobil ve araçların yapmış olduğu kazalarda ölenlerin sayısında büyük bir artış yaşandı. Acil tıp sistemin yetersizliği ortaya çıkmış oldu.
ABD de 1966 da yayınlanan ‘’Kazalara Bağlı Ölüm ve Sakatlıklar- Modern Toplumun İhmal Edilen Hastalığı’’ adlı raporun Kore savaşında yaralanan bir askerin ABD sokaklarında kaza geçiren bir kişinin yaşama şansından daha yüksek olduğu ortaya çıktı. Bu durum Acil sağlık sisteminin yetersizliğini ortaya koydu. 1973 yılında acil sağlık hizmetleri iyileştirilmeye ve yasal düzenlemeler yapılmaya başlandı.
Paramedik mesleği ilk olarak Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkan ve ülkenin I. ve II. Dünya Savaşları, Kore ve Vietnam Savaşlarında kazanmış olduğu tecrübelerinin de etkisi ile sivil alanlarda ki ölümlerin azaltılmasında faydalı olacağı düşüncesi sonucu, yaygınlaşmaya başlayan bir meslek grubudur. 1960’lı yıllarda ABD eyaletlerinde ambulans sistemleri oluşturma ve standardizasyon sağlama çalışmaları başlatılmış, farklı eyaletlerde bağımsız olarak başlatılan paramedik eğitimleri sayesinde paramediklerin ambulans servislerinde görev almaya başlaması ile birlikte daha hızlı ve kaliteli tıbbi acil bakım hizmeti sunulmaya başlanmıştır. 1970 li yılların başında ABD Pittsburg Üniversitesi’nde uygulamaya konulan paramedik programı 400 saat teorik ve 100 saat uygulamalı eğitimden oluştu. 1970’lerin ikinci yarısında paramedik eğitimi iyice yaygınlaşmış ve başta Kanada olmak üzere birçok ülkede paramedik eğitimi verilmeye başlanmıştır. 1973 yılında çıkarılan Acil Sağlık Hizmetleri Sistemi Yasası ile standardizasyonun sağlanması hedeflendi (Yıldırım, 2014: 51-53).
1976 yılında ABD Ohio Eyaletinde paramedik kadrolaşma seviyesi standart hale getirilmiş, hızla yayılan uygulama sonucunda önce ABD genelinde sonrasında Anglo- Sakson ülkeler başta olmak üzere dünya genelinde, paramedikler hastane öncesi acil sağlık sisteminin asli personeli haline gelmişlerdir.
Paramediklerin hayatını konu alan Emergency dizisi ise toplumda büyük bir beğeni kazandı. Hayat kurtarma özellikleriyle paramedikleri halk arasında birer kahramana döndürmüştür. Medya aracılığı ile de paramedik mesleği bu şekilde tanıtılmış oldu.
ÜLKEMİZDE ACİL SAĞLIK HİZMETLERİNİN GELİŞİMİ
Ülkemizde; Cumhuriyet döneminde, 1930 tarih ve 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nda ilk tıbbi imdat ve yardım teşkilatı kurulması görevi belediyelere verilmiştir. Hizmet alanı uzun yıllar yerel yönetimlerin sunum ve gözetiminde kalmış, bu dönemde hizmet alanında önemli bir gelişme sağlanamamıştır.
1950 ve 1960 lı yıllarda kara yollarının yapılmasıyla ülkemizde de taşıt kazaları olmaya başladı. Ambulans ve Acil Sağlık Sistemi’ mizin yetersiz olması ölümlere ve yaralıların engelli olmasına sebeb olmuştur. 1974 Kıbrıs Harekatın da deneyimlenen sağlıkla ilgili tecrübeler sivil yaşama yansımamıştır. 1980 li yıllara kadar hastane acil servisleri nüfus artışının fazla olması, kazaların artması nedeniyle yetersiz kalmıştır. Dünyada olan gelişmeler ve hizmet alanından halkın beklentilerinin artması ile birlikte, hizmet alanında yeni çalışmalar yapılmasını gerekli kılmış, 1985 yılında Ankara Numune Hastanesi bünyesinde Hızır Acil Servis uygulaması başlatılmıştır. Daha sonra diğer büyük illere de uygulama yayılmış, “077” kısa numarası ile verilen hizmet bir türlü dünya standartlarına ulaştırılamamış ve sıkça tartışma konusu olmuştur. 1983 yılında çıkarılan 2918 no.lu Trafik Kanunu ile karayollarında ve şehirlerde ambulans hizmetlerinin tanımlanması ile gerçekleşti. Bu kanunla şehirlerarası yollardaki sağlık hizmetleri Sağlık Bakanlığı’na şehir içinde ise belediyelere verildi. Acil yardıma telefonla ulaşabilmek için 077 Hızır Acil Servis Numarası belirlendi.
1986 yılında ‘’İlk ve Acil Yardım Eğitim Merkezi Başkanlığı’’ Gülhane Askeri Tıp Fakültesi’nde ilk kez acil tıp sistemi ile ilgili hizmet vermeye başladı.
1993 yılında İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Namık ÇEVİK ABD’den Acil Tıp Uzmanı Dr. John Fowler ‘ı ülkemize davet etti. Yeni bir uzmanlık dalı olarak Acil Tıp Ana Bilim Dalı bu üniversitede kuruldu.
1994 yılından itibaren 112 numarası ülkemizde ambulans için ortak acil çağrının numarası oldu. Aynı dönemde karayollarında ve şehir merkezlerinde acil ambulans hizmetleri İl Sağlık Müdürlükleri bünyesinde ki 112 Acil Yardım Kurtarma Şubelerinde yapılmasına karar verildi. 1994 yılında 3 büyük ilde 112 Acil Yardım ve Kurtarma Merkezleri kurulmuş, hizmet bu illerde hizmet alanına özgü personeli ile merkezi tek noktalardan yönetilmeye başlanmış ve hastane öncesi acil sağlık hizmetleri, yataklı tedavi kuruluşlarından idari olarak ayrılmıştır (Ünlüoğlu vd., 2002:18-20).
Acil tıp Teknisyenliği (ATT) Programı ise ilk olarak 1996 yılında Sağlık Meslek Liselerine öğrenci almaya başladı. 2017 yılında son mezunlarını verdi.
Ülkemize Paramedik Mesleği’nin gelişim süreci hastane öncesi acil bakımdaki hızlı gelişmeye paralel olarak bu alanda en önemli eksik insan gücü olarak ortaya çıktı ve 1990 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Namık ÇEVİK tarafından Türkiye’de paramedik okulunun kurulabilmesi için Kanada Cambrian College ile bir proje başlatıldı. 1992 yılında proje kapsamında Yük. Hem. Semra ÇELİKLİ eğitim için Kanada’ya gönderildi. Eğitimi başarı ile tamamlayarak Türkiye’nin ilk Paramedik Öğretim Görevlisi oldu. Proje tamamlandıktan sonra Paramedik Programı Prof. Dr. Necla ÇEVİK müdürlüğündeki Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulunda Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği Programı 1993 yılı Eylül ayında başlatıldı.
1995 yılında Türkiye’nin ilk Paramedikleri o zamanki adıyla “Ambulans ve Acil Bakım Teknikerleri” mezun olmuşlardır. Dokuz Eylül Üniversitesi’ni takiben 1994 yılında Ege Üniversitesi devamında da Atatürk, Pamukkale, Eskişehir Osmangazi, Çanakkale 18 Mart ve Samsun 19 Mayıs Üniversitelerinde paramedik eğitimine başlanmıştır.Günümüzde 123 üniversitede (Devlet, Vakıf, İkinci Öğretim) İlk ve Acil Yardım Teknikerliği ( Paramedik ) programında eğitim faaliyetleri devam etmektedir.
Mesleğin ilk yıllarında, paramediklerin doğrudan kamusal alanda istihdamlarının sağlanmaması ve henüz ülkede çok iyi tanınmamalarının da etkisiyle özel sektör iş alanlarının da kısıtlı olması önemli istihdam sorunları oluşturmuş ve paramedikler uzun yıllar iş bulma kaygısı yaşamışlardır.
T.C. Sağlık Bakanlığı’nın başlatmış olduğu Sağlıkta Dönüşüm Programı kapsamında, 112 Acil Sağlık Hizmetlerinde görev yapan hekimlerin, aile hekimliği sistemine çekilmesi sonrası, 112 Acil Sağlık İstasyonlarında paramedik kadroları açılmış ve 2004 yılının başında 500 adet paramedik alımı yapılmıştır. Paramediklerin sisteme girmeleri ile birlikte, bu sefer ki kaygı paramediklerin rol ve sorumluluklarını yerine getirememeleri olmuştur. Çünkü Türk sağlık sisteminde acil tıbbi girişim ve ilaç kullanımı gibi uygulamalar sadece hekimlerin rol ve sorumlulukları içerisinde tanımlanan görevlerdi.Tababet ve Şuabatı San’atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun’un 7. Maddesinde 2005 yılında yapılan değişiklikle birlikte, “(Ek fıkra: 21/6/2005 – 5371/ 7 md.) Acil tıbbi yardım ve bakım ile sınırlı kalmak ve Sağlık Bakanlığınca çıkarılacak yönetmeliğinde belirtilmek kaydıyla acil tıp teknikerleri ile acil tıp teknisyenleri hastaya müdahale edebilir, bu hususta lazım gelen iş ve işlemleri yapabilirler. Hastane öncesi acil tıbbi yardım veren personel özel tip kıyafet giyer” paramedikler kendi rol ve sorumluluklarını ambulans hizmetlerinde yapabilir hale geldiler. Ancak bu seferde Sağlık Bakanlığı’nda istihdam edilen paramediklerin önemli bir kısmının ambulans sürücülüğü görevini de sürdürmeleri, sadece acil tıp teknisyeni ve paramediklerden oluşan ambulans ekiplerinde yeni rol ve sorumluluk tartışmalarına neden oldu. Dünya örneklerinde ambulans ekibinde mesleki eğitim olarak daha üst düzey olan personel ambulans kabininde görev yaparken, Türkiye’de tam tersi bir durum ortaya çıktı. Paramedikler ambulans sürücülüğü yaparken, acil tıp teknisyenlerinin transport sırasında tek başına hasta kabininde hastaya müdahale etmeleri gibi fiili bir durum ortaya çıktı.
Bunun üzerine , “Ambulanslar ve Acil Sağlık Araçları ile Ambulans Hizmetleri Yönetmeliği” 7. Maddesinde yapılan değişiklikle; “MADDE 7 – (1) Kara ambulanslarından; a) Acil yardım ambulanslarında en az bir hekim ve/veya ambulans ve acil bakım teknikeri ve bir sağlık personeli olmak üzere en az üç personel görev yapar, gerekiyorsa ekibe şoför eklenir. Hekim bulundurulmayan ambulanslarda hasta kabininde nakil esnasında hastaya müdahale etmek üzere görev yapan personelden en az biri ambulans ve acil bakım teknikeri olmak zorundadır”, hekim bulunmayan ambulanslarda, paramediklerin ambulans kabininde görev yapmaları zorunlu hale getirildi. Bununla birlikte paramediklerin rol ve sorumluluklarını yerine getirmede kılavuz görevini gören tedavi protokollerinin yayınlanması ancak 2009 yılında “Ambulans ve Acil Bakım Teknikerleri ile Acil Tıp Teknisyenlerinin Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Tebliğ” ile mümkün oldu.
Kaynaklar
- Çelikli, S.(2016). Kuruluştan Bugüne Paramedik Eğitiminde Standardizasyon Çabaları ve Kırılma Noktaları. Hastane Öncesi Dergisi.1(2):39-54. Yıldırım, D. Sarı, E. Gündüz, S. Yolcu, S. (2014).
- Paramedik Eğitiminin Dünü ve Bugünü. Smyrna Tıp Dergisi. 3(1):51-53. Atilla R.(2016) İlk ve Acil Yardım Teknikerliği( Paramedik) Acil Tıp Sistemi tarihçesi 3-9.
