Klinik çalışmalar genellikle bir hastanede veya tıp merkezinde yapılır ve sağlıklı gönüllüleri veya hastaları içerir. Gönüllülerin veya hastaların çalışma boyunca hastanede veya merkezde kalması genellikle gerekli değildir; fakat ilacın etkileri personeller tarafından yakından gözlemlenir ve takip edilir. Tüm klinik çalışmalarda “Good Clinical Practice (GCP)” (İyi Klinik Uygulamaları) kurallarına uyulması zorunludur.
Klinik Çalışmanın Fazları
Klinik çalışmalar beş farklı faza göre sınıflandırılabilir. İlk dört faz bir lisans verilmeden önce yapılır; son faz ise lisans sonrası fazdır. Her fazın boyutu, niteliği ve odak noktası farklıdır.
Faz 0 – Preklinik çalışmaları kapsar. Geliştirilen ilacın deney hayvanlarında ya da insanlarda mikrodozlar halinde uygulanarak etkene verilen cevap araştırılır.
Faz I: Bu fazın ana amacı “güvenlilik” verisi elde etmektir. Ürünle ilgili farmakokinetik özellikler, biyoyararlanım, farmakolojik etkileri izlenir. Doz aralığının saptanması, toksisitesinin belirlenmesi ve tolerans özellikleri saptanır. Bu fazda dereceli olarak artan tek doz uygulamaları yapılır. Çalışmalar genellikle sağlıklı gönüllülerde yapılır. Denek sayısı 20-80 arasındadır. Bu çalışmalar ortalama 1-1.5 yılda tamamlanır.
Faz II: Bu fazın ana amacı “etkinlik ve güvenlilik”tir. İlacın etkili doz sınırları, klinik etkinliği, biyolojik aktivitesi, yarar ve güvenilirliği az sayıdaki hastada araştırılır. Bu aşamada optimum doz ve doz aralıkları hesaplanır. İlacın etkinliği 100-300 hasta gönüllüde yapılır. Yan etki profilinin araştırılması ve doz-cevap verileri toplanır. Bu çalışmalar genellikle açık ve çok katı protokollerle uygulanır. Bu fazdaki çalışmaların tamamlanması ortalama 2 yılı alır. En uygun ilaç uygulama yöntemi (tablet, kapsül, infüzyon, vb) de bu fazda araştırılır.
Faz III: Birinci ve ikinci aşamayı geçen ilaçlar daha geniş bir populasyonda denenir. Bu fazın amacı ürünün klinik etkinliğinin ve yan etkilerinin daha geniş bir hasta popülasyonunda değerlendirilmesidir. Hedef hastalığı olan 1000-3000 hasta gönüllü bu çalışmalarda yer alır. Çalışmalar genellikle çok merkezli, çok uluslu, randomize ve çift kör olarak planlanır. Klinik çalışmaların bu fazının tamamlanması 3-4 yıl sürer. Bu fazın ana amacı “etkinliğin kanıtlanması ve yan etkilerin izlenmesidir.
Faz III çalışmalarda yeterli veriler elde edildikten sonra ürünün ilaç olarak kullanılabilmesi için “onay” alınması gerekir. Amerika Birleşik Devletleri’nde FDA’ya (Food and Drug Administration) “New Drug Application (NDA)” (Yeni İlaç Başvurusu) başvurusu yapılması gerekir. Benzer başvuru Avrupa Birliği için “European Medicines Agency (EMA)”e yapılır. Bunlar dışında ise her ülkenin yasal olarak sorumlu olan kuruluşuna gerekli başvuruyu yaparak onay alması gerekir. Onay alınma süresi FDA’ya yapılan başvurularda ortalama 1,5 yıldır. Ürünün onayı alındıktan sonra ilaç olarak kullanımına başlanabilir. Türkiye’de ilaç başvuruları T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu’na yapılmaktadır.
Faz IV: İlk 3 aşamayı geçen ilaçlar ruhsat alır ve pazara verilir kullanılmaya, reçete edilmeye başlar. İlaç kullanım pazarına verildikten sonra yapılan her türlü çalışma 4. faza aittir. Ürün ilaç olarak kullanılmaya başlandıktan sonra yapılan bütün klinik çalışmalar Faz 4 çalışmalar olarak kabul edilir. Bunlara genel olarak “postmarketing surveillance” (pazarlama sonrası izleme) çalışmaları adı verilir. Bu çalışmalar genellikle binlerce gönüllü ile gerçekleştirilir ve uzun yıllar sürebilir. Bu çalışmaların ana amacı “uzun süreli güvenlilik” verilerinin toplanmasıdır. Klinik çalışmalar sırasında ortaya çıkmayan yan etkiler bu araştırmalar sırasında rapor edilebilir. Bunun yanı sıra; ilaçla veya kullanıldığı hastalık ve hasta grubu ile ilgili maliyet-yarar-risk oranlarının analiz edilmesi ve yaşam kalitesi çalışmaları bu fazda uygulanabilir.
İlaç geliştirme süreci ilacın patent ömrü boyunca sürer. İlaç kullanıma girdikten sonra yeni endikasyonlarda kullanılması için yapılan çalışmalar Faz III çalışmaları olarak kabul edilir ve aynı kurallara uyularak yapılır. Yeni doz ve formülasyon geliştirilmesi de onaydan sonra araştırılabilir.
Covid-19 Temaslı Takibi, Salgın Yönetimi, Evde Hasta İzlemi ve Filyasyon 27 Kasım 2020
