İdrarı boşaltmak amacıyla bir kateterin üretra içinden geçirilerek mesane içine yerleştirilmesi işlemine mesane kateterizasyonu denir. Mesane kateterizasyonunda cinsiyete göre anatomik farklılıklar işlemi zorlaştıracağından dikkat edilmeli ve kateterizasyon işlemi konu ile ilgili eğitim almış kişiler tarafından yapılmalıdır.
Kadın Üretrası
Yaklaşık 4 cm uzunluğunda, düz, genellikle geniş çaplı ve vajinanın üst kısmında iki labia arasında gizlidir. Üretral meatus, ön – arka hatta vajinanın üzerinde ve klitorisin yaklaşık olarak 2,5 cm aşağısında yer alır.
Erkek Üretrası
Yaklaşık 20 cm. uzunluğundadır. Üretra simfizis pubis düzeyinde genel olarak sabittir. Erkeklerde üretranın görülme sorunu yoktur; ancak kateterizasyon zor olabilir.
- Steril idrar örneği almak
- Akut ve kronik idrar retansiyonunu ortadan kaldırmak.
- İdrar yapıldıktan sonra mesanenin rezidüel (mesanede kalan, atık idrar) kapasitesini ölçmek
- Yoğun bakım gerektiren hastalarda ne kadar idrar çıkardığını ve
saatlik veya günlük idrar atılımını miktarını izlemek için - Ameliyat öncesi hazırlık amacıyla mesaneyi boşaltmak
- Perine bölgesinin ameliyatlarından sonra idrarın bölgeye temasını önlemek, üriner sistemi dinlendirmek
- Üriner sistemin anatomisini bozan cerrahi girişimlerde, idrar atılımını kolaylaştırmak
- İdrar inkontinansı (idrar kaçırma durumu) olan hasta için temiz ve kuru bir ortam sağlamak
- Mesane lavajı yapmak (yıkamak)
- Üretrada oluşan darlık ve tıkanıklıkların ilerlemesini önlemek,
- Mesane içine ilaç uygulamaktır
- Uzun süreli yatarak tedavi görecek (açık kalp ameliyatı, beyin ameliyatı, şuuru kapalı olan hastalar gibi) hastaların idrar drenajını sağlamak
- Gergin mesaneden dolayı pelvisteki ve abdominal yaralar üzerindeki basıncı önlemek,
Sonda Türleri
Nelaton Sonda: Düz, tek lümenli ve takılan ucunda küçük bir açıklığı olan kateterdir. Kauçuk veya silikondan yapılmıştır. Balon kısmı yoktur. Silikon olanların uç kısmında renkli bir bölümü vardır. Sondanın kalınlığı ya da inceliğine göre renkler değişiklik gösterir. Mesaneyi kısa sürede boşaltmak amacıyla geçici olarak kullanılır. Tek kullanımlık steril paketlerde
bulunur.
Foley Sonda: Uzun süreli (kalıcı) kateterizasyonda kullanılır. Silikon, lateks veya kauçuktan yapılmış iki yollu ve üç yollu tipleri mevcuttur. İki yollu sondanın küçük lümeni sondanın ucundaki balonu şişirmek için büyük olan lümen ise mesaneden üriner drenajı (boşaltımı) sağlamak için kullanılır.
Üç Yollu Sonda: Üç yollu foley sondalarda ise üçüncü lümen üriner lavaj yapılırken irigasyon sıvısını vermek amacıyla kullanılır. Acil serviste hematürili hastalarda mesaneyi yıkamak için kullanılır.
Foley sondanın balonu 5–30 ml. sıvı alacak hacimdedir. Balon hacmi sondanın
üzerinde yazılıdır; ancak özel bir durum söz konusu değilse genellikle balonu 8–10 ml. sıvı
ile şişirmek yeterlidir. Balon, sıvı ile şişirilerek sondanın mesanede sabitlenmesi sağlanır.
Sonda seçimi
Sondalar Fransız gösterge çizelgesine göre 8–30 Fr arasında numaralandırılır.
Numaralar ikişer ikişer artar. Her hastaya uygun ölçüde sonda takılmalıdır. Kullanılacak
sondanın ölçüsü yaşa, cinsiyete ve uygulama amacına göre değişebilir. Geçici kateterizasyon amacıyla nelaton sonda kullanılır. Örnek: Steril idrar örneği almak, rezidüel idrar ölçümü yapmak vb.
Eldiven
Kateterizasyon işlemi, cerrahi aseptik teknik ile yapılacağından steril malzemelere dokunurken steril eldiven, hastanın hazırlanması ve pozisyon verilmesi sırasında nonsteril eldiven kullanılır.
Steril Örtü (Kompres) ve Delikli Örtü
İşlem için gerekli steril malzemeler steril kompres üzerine açılarak hazırlanır. Steril kompres yıkanıp steril edilebilen kumaştan ya da tek kullanımlık malzemeden yapılmıştır. Steril
delikli kompres ise yalnızca işlem yapılacak bölgenin açıkta kalmasını, çevresinin steril olmasını sağlayacak şekilde hazırlanmış genellikle tek kullanımlık ya da kumaştan yapılmış ortası delik örtüdür.
Steril Böbrek Küveti
İçerisine kullanılacak malzeme, sıvı vb. şeylerin konulabildiği metalden yapılmış gerektiğinde sterilizasyon işlemine tabi tutularak kullanılabilen ya da tek kullanımlık böbrek şeklinde kaptır. Sonda takılırken bir ucu küvet içine konularak idrar geldiği gözlenir.
Antiseptik Solüsyon
%2 klorheksidin glukonat ya da %10 povidon iyot cilt antisepsisinin sağlanması amacıyla kullanılır.
Steril Gazlı Bez Tampon
Üzerine antiseptik solüsyon dökülerek cilt antisepsisinin sağlanmasında kullanılır.
Steril Kayganlaştırıcı Jel
Sondanın kolay takılması amacıyla sondayı kayganlaştırmak için kullanılır. Steril enjektör içinde tek kullanımlık şekilleri de vardır.
Disposable Hasta Altı Bezi
Yatak takımlarını ve etrafını idrar ile ıslanmaktan korumak amacıyla kullanılır.
Serum Fizyolojik ya da Steril Su
Foley sonda uygulaması sonunda mesane boyunu tespit etmek amacıyla balonu şişirmek için sonda enjektöre çekerek hazır bulundurulur.
Flaster
Takıldıktan sonra sondayı hastanın cildini tespit etmek için kullanılır. Hipoallerjik (alerji oluşturma riski düşük) olanlar tercih edilmelidir.
İdrar Torbası ve Drenaj Bağlantısı
Sonda ile bağlantısı sağlanarak idrarın kapalı bir sistem içinde toplanması amacıyla kullanılır. Musluklu, musluksuz veya bacağa ve yatağa tespit edilebilen olmak üzere farklı
tiplerde idrar torbası mevcuttur.
- Hasta/ hasta ailesine işlem hakkında bilgi verilir ve izin alınır. Hastada latex ya da iyot alerjisi olup olmadığı sorulur.
- Eller el yıkama standardına göre yıkanır ve kullanılacak tüm malzemeler hazırlanır.
- Hastanın mahremiyeti korunur, paravan/ perde çekilir, oda içindeki ziyaretçiler dışarı çıkarılır.
- Malzemeler kolay ulaşılabilecek şekilde yerleştirilir. Eğer sağ el kullanılıyorsa, hastanın sol tarafında, sol el kullanıyorsa hastanın sağ tarafında durulmalı malzemeler bu şekilde yerleştirilmelidir.
- Genital bölge açıkta kalacak şekilde hastanın alt giysileri çıkarılır.
- Hastanın yatağının altına koruyucu örtü serilir.
- Hastanın mahremiyeti korunarak kadınlara dorsal rekumbent pozisyonu, erkeklere supine pozisyonu verilir. Bu pozisyonda sadece genital bölge açıkta kalacak şekilde hastanın üzeri örtülür. Eğer kadın hasta yatamıyorsa sim’s pozisyonu verilir.
- Nonsteril eldiven giyilir.
- Perine anatomik deformasyon, hijyen durumu, enfeksiyon belirtileri (kızarıklık, sıcaklık, ağrı vb.) yönünden gözlenir.
- Perine bölgesi bakımı perine bakımı standardına uygun şekilde yapılır. Temizleme işlemini hasta kendi yapabiliyorsa yapması için izin verilir.
- Işık yetersiz ise ışık kaynağı ayarlanır.
- İdrar torbası hastanın kalçasının yakınında bulundurulur ve torbanın kapağı kapalı tutulur. Torbanın açılması sırasında kapağı hafifçe gevşetilmeli, tamamen açılmayarak sterillik korunmalıdır.
- Yatak kenarına steril teknik kullanılarak steril örtü serilir.
- Tüm steril malzemeler bu örtü üzerine steril bir şekilde açılarak bırakılır.
- Non steril eldiven çıkarılır. Steril eldiven giyilir.
- Steril alan üzerindeki tüm malzemeler düzenlenerek kullanıma hazır hale getirilir.
- SF steril enjektöre çekilir. Genelde 10 cc sıvı çekilir. Enjektörün iğne ucu
kapatılarak steril alana konulur. - Delikli steril örtü (kompres) üretra açıkta kalacak şekilde veya iki adet olan steril kompresler kadın hastalarda her iki bacağın iç yüzünü ve labia majörlerin bir
kısmını örtecek şekilde yerleştirilir. Erkek hastalarda delikli kompres içinden
penis geçirilir veya iki adet olan steril kompreslerden biri kasıkları diğeri karın
kısmını örtecek şekilde yerleştirilir. - Steril böbrek küvet hastanın bacakları arasına yerleştirilir. Örnek alınacak ise örnek kabı açılır.
- Sonda ucu kadınlarda 2,5- 5 cm, erkeklerde 12, 5- 17, 7 cm kadar tek kullanımlık kayganlaştırıcı jel ile kayganlaştırılır.
- Steril gazlı bez povidon iyot solüsyonu ile ıslatılır, bir tane steril gazlı bez kuru bırakılır.
- Perine temizliği yapılmış olan; kadın hastalarda labia ve meatüs povidon iyotlu steril gazlı bez ile yukarıdan aşağıya tek hareketle silinir. Gerekirse farklı bir gazlı bez ile ikincisi tekrarlanır. Erkek hastalarda, sünnet olamamışsa sünnet derisi geriye itilir ve penisin başı antiseptik solüsyon ile temizlenir. Meatüsü görmek için pasif el kullanılır. İşlem boyunca bu elin kontamine olduğu düşünülür, bu nedenle steril ekipmanı tutmak için kullanılmamalıdır.
- Üretraya tek kullanımlık 10-15 ml kayganlaştırıcı jel verilir.
- Kateterin alt ucu böbrek küvet içine yerleştirilir ve kateter meatüsten içeri doğru itilir. Kadınlarda; aktif el ile kateterin uç kısmına yakın yerden tutulur ve kateter 5- 7,5 cm ya da idrar gelinceye kadar kateter yavaşça içeri doğru ilerletilir. Yanlışlıkla vajinadan girilirse olduğu yerde bırakılır diğer kateterle işleme devam edilir. Erkeklerde; pasif el ile penis dik olarak tutulurken aktif el ile kateter ucuna yakın yerden tutulur. Kateter 15-17,5 cm ya da idrar gelinceye kadar kateter yavaşça ilerletilir.
- Hastanın yaşına cinsine ve uygulama amacına uygun olarak seçilmiş sonda
alınır. Büyük numaralı sonda üretra tahrişlerine, küçük numara sondalar idrar sızdırmaya neden olur. Yardımcı tarafından iç kılıftaki işaretli yerden açılır. Uygulayıcı paketin dışına dokunmadan içinden çekerek sondayı çıkartır. - Serum fizyolojik ile kateterin balonu şişirilir ve delik olup olmadığı kontrol edilir.
- Sonda avuç içinde küçük bir fiyonk yapacak şekilde tutulur. Kadın hastalarda bir elin 1. ve 2. parmakları ile labialar aralanır. Sondanın ucu üretral meatustan içeri doğru 6–8 cm
kadar ilerletilir. İdrar gelişi gözlemlenir. Erkek hastalarda bir elin 1. 2. ve 3. parmakları ile penis dik olarak tutulur (Sünnet olmamış hastalarda sünnet derisi geriye doğru çekilir). Sondanın ucu, üretral meatustan içeri doğru yaklaşık 17–20 cm kadar yavaşça
ilerletilir. - Kateterden idrar geldikten sonra 2,5- 5 cm daha ilerletilir. Bu sırada idrar boşalmaya devam edeceği için kateterin diğer ucu böbrek küvet içinde olmalıdır. Direnç ile karşılaşılırsa kateter ilerlemesi için zorlanmaz ve nazikçe kendi etrafında döndürülerek çekilir.
- Geçici kateterizasyonda; idrar örneği alıncaya ya da mesane boşalıncaya kadar kateter içerde tutulur. Bir seferde 800- 1000 ml den fazla idrar boşaltılmamalıdır. İşlem sonrası kateter geri çekilir.
- Kalıcı kateterizasyonda; aktif el ile kateteri tutarken pasif el ile enjektördeki sf sonda üzerinde balon hacmine göre (genellikle 8- 10 ml SF) kateterin balonu şişirilir. Bu sırada hastada ani ağrı şikayeti olursa balon şişirilmez, kateter ilerletilir ve balon tekrar şişirilir.
- Kateter hafifçe geri çekilerek mesane içinde güvenli yerleşip yerleşmediği kontrol edilir. . Bütün bunlar yapılırken kateterin mesaneden çıkmamasına dikkat edilir.
- Kateter ucu ile idrar torbasının ucu birleştirilir, idrar akışı kontrol edilir.
- İdrar torbası mesane seviyesinden aşağıya yatak kenarına asılır.
Kateter takılmadan önce; Anatomik deformasyon, hijyen durumu, enfeksiyon belirtileri yönünden perine muayenesi yapılmalıdır.
Kateter takıldıktan sonra;
- Kateterin yerinde olup olmadığı kontrol edilmelidir.
- Kateter ilk takıldığında glob yönünden gelen idrarın miktarı değerlendirilmelidir.
- İdrarın akış hızı, kateterde tıkanıklık olup olmadığı kontrol edilmelidir.
- Hastanın şikayetleri (yanma, ağrı, kaşıntı) dinlenmelidir.
- Uygulama sırasında mikroorganizmaların mesane içine taşınma riski nedeni ile üriner kateterizasyon sadece gerekli olduğu durumlarda yapılmalı ve uygulamada steril ve aseptik teknik kullanılmalıdır.
- Komplikasyon/ enfeksiyon görülmedikçe sabit aralıklarla kateter değişimi uygun değildir, hastaya göre karar verilmelidir.
- Balonu şişirmek için sadece steril serum fizyolojik kullanılmalı, salin solüsyon kristalleşme riski olduğundan tercih edilmemelidir.
- Hazır steril kateter seti kullanılmıyorsa uygulayıcının yanında bir yardımcı personel bulunmalıdır.
- Kalıcı mesane kateteri olan hasta/ hasta yakınına idrar torbasını yukarı kaldırmaması, sondayı çekiştirmemesi, sondanın giriş yerine dokunmaması, idrar torbasını hemşirenin bilgisi olmadan boşaltmaması, idrar yaparken yanma, ağrı, kaşıntı vb. şikayetleri olduğunda hemşireye bilgi vermesi gerektiği konularında eğitim verilmelidir.
- Üriner kateteri olan hastada enfeksiyonu önlemek için periüretral bölgenin antiseptiklerle temizlenmesine gerek yoktur. Hastanın rutin banyo ya da tuvalet sonrası temizliği sırasında rutin günlük temizliğini yapması yeterlidir.
Üriner Kateterin Çıkarılması İşlem Basamakları
- Uzun süre kalıcı üriner kateter uygulanan hastada, sonda çıkarılmadan önce mutlaka mesane egzersizi yaptırılması gerekir. Bu egzersiz sayesinde mesanenin idrar ile dolarak genişlemesi ve boşaltılarak daralması sağlanır. Kateter çıkarılmasına kararı verildikten sonra kateter klemp ile kapatılır. 1- 2 saat kapalı kaldıktan sonra klemp 10 dakika boyunca açık bırakılır ve daha sonra tekrar klemplenir. Bu açma ve kapama 3– 4 kez tekrarlandıktan sonra sonda çıkarılabilir.
- Eller el yıkama standardına göre yıkanır ve kullanılacak tüm malzemeler hazırlanır.
- Hasta kimlik doğrulaması yapılır, hastanın bilinç ve kooperasyon durumu değerlendirilir.
- Hasta/ hasta ailesine işlem hakkında bilgi verilir.
- Hastanın mahremiyeti korunur, paravan/ perde çekilir, oda içindeki ziyaretçiler dışarı çıkarılır.
- Kadınlara dorsal rekumbent ya da sim’s, erkeklere supine pozisyonu verilir, hastanın üzeri örtülür.
- Kateterin tespiti için kullanılan flaster çıkarılır.
- Eldiven giyilir.
- Enjektörle balonu şişirmek için verilen sıvının tamamı geri çekilir.
- Hastaya derin nefes alıp vermesi söylenir. Hasta nefesini verirken kateter yavaşça çekilir. Direnç oluşursa balon içinde sıvı tekrar çekilir.
- Perianal bölge temizlenir ve kurulanır.
- Eldivenler çıkarılır ve eller el yıkama standardına göre yıkanır.
- Malzemeler uygun şekilde atılır ya da temizlenir.
- Kateter çıkarılma zamanı ve diğer bulgular kayıt edilir.
- Hastaya hafif bir yanma ve sık idrar yapma hissi duyabileceği ve nedenleri hakkında bilgi verilir.
- İlk sekiz saatte hastanın ilk kez idrar yaptığı saat ve idrar miktarı, görünümü hemşire gözlem formuna kayıt edilir.
